گذری بر تاریخچه ادبیات کهن فارسی

[MAHDIS]

1. حماسه طبیعی​

خاستگاه حماسه طبیعی، یک حادثه تاریخی یا شبه تاریخی به معنای ابتدایی و اساطیری آن است. این گونه حماسه ها مؤلف مشخصی ندارند، بلکه یک ملت، در تمام نسل ها، مؤلف این گونه حماسه ها هستند. به تعبیر ذبیح الله صفا در کتاب حماسه سرایی در ایران، حماسه طبیعی «عبارت است از نتایج افکار و قرایح و علایق و عواطف یک ملت که در طی قرون و اعصار، تنها برای بیان وجوه عظمت و نبوغ آن قوم به وجود آمده و مشحون است به ذکر جنگ ها و پهلوانی ها و جان فشانی ها و فداکاری ها و در عین حال از آثار تمدن و مظاهر روح و فکر مردم یک کشور در قرون معینی از ادوار حیات ایشان را در خود که معمولاً دارد از آنها به دوره پهلوانی تعبیر می شود و از این گونه منظومه های حماسی می توان ایلیاد و اُدیسه هُمر و رامایانا و مهابهاراتا متعلق به هندوان و شاهنامه فردوسی، گرشاسب نامه اسدی طوسی و... را نام برد».[5]

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

2. حماسه مصنوعی​

این نوع حماسه که تقلیدی از حماسه طبیعی است، مجموعه عوامل خود را از حماسه طبیعی وام می گیرد. در آفرینش حماسه مصنوعی، دیگر تمام افراد یک ملت دخالت ندارند، بلکه فقط یک شاعر آن را پدید می آورد و می سراید.

حوادث غیرطبیعی نیز در این نوع حماسه، جنبه آرایش دارد و ساختگی است. این گونه از حماسه در حقیقت بازآفرینی حماسه است نه آفرینش آن.

در منظومه های حماسی مصنوع، شاعر با داستان های پهلوانی ثبت شده و معینی سر و کار ندارد، بلکه با نوآفرینی خود، داستان می سازد. در این گونه داستان ها شاعران، آزاد و مختارند تا با رعایت قواعد و قوانینی مربوط به شعر حماسی، هرگونه بخواهند موضوع داستان خویش را بیافرینند و تخیل خود را در آن دخیل سازند.

حماسه های مصنوع ادبیات فارسی، بیشتر از نوع حماسه های تاریخی یا مذهبی است، مانند: شاهنامه حضرت شاه اسماعیل سروده مولانا عبدالله هاتفی (م 927 هـ .ق) و شاهنامه قاسمی گنابادی، شاعر قرن دهم که به ترتیب به تقلید از شاهنامه فردوسی و اسکندرنامه نظامی گنجوی، در وصف پهلوانی ها و جنگاوری های شاه اسماعیل صفوی سروده شده است.

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

ادبیات غنایی​

غنا در لغت به معنی سرود، نغمه و آواز خوش طرب انگیز است.[6]

ادب غنایی در اصل، اشعاری است که احساسات و عواطف شخصی را بیان کند. در شعر فارسی، ادب غنایی به صورت داستان، مرثیه، مناجات، بثّ الشکوی و گلایه و تغزل در قالب های غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتی و حتی قصیده سروده می شود، اما مهم ترین قالب آن غزل است.

خاستگاه ادبیات غنایی، اشعار احساسی و عاطفی و اشعار عاشقانه است که در ادبیات ما نوع دوم شهرت بیشتری دارد.

شعر غنایی در تعریف ادیبان غرب، شعری کوتاه و غیرروایی است و اگر بلند باشد، به آن شعر غنایی نمایشی می گویند؛ زیرا معمولاً شعر وقتی طولانی می شود که محتوای آن داستانی باشد.

از آنجا که در ایران هنر نمایشی رواج نداشته است، به شعرهای بلند غنایی ادبیات فارسی، شعر غنایی داستانی گفته اند.[7]

نظم داستان های غنایی در عصر سلجوقیان با ترجمه منظومه مشهور ویس و رامین (سال 446 هـ .ق) از متن پهلوی آن به زبان دری ادامه یافت. این قطعه کهن ایرانی، سرمشق شاعر بلندآوازه عرصه داستان سرایی؛ یعنی نظامی گنجوی قرار گرفت. قرن ششم از نظر به نظم درآمدن داستان های غنایی، با وجود نظامی گنجوی بیش از پیش درخشید. او توانست با کمک گرفتن از تجربه ادبی دو شاعر بزرگ و منظومه پرداز پیش از خود، یعنی فردوسی و فخرالدین اسعد گرگانی، منظومه های مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه را که بر روی هم پنج گنج خمسه را تشکیل می دادند بیافریند.

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

رویه او را شاعران توانمندی چون امیرخسرو دهلوی، خواجوی کرمانی و عبدالرحمان جامی (م 898 هـ .ق) ادامه دادند. عبدالرحمان جامی، با افزودن دو مثنوی بر خمسه ای که به تقلید از نظامی سروده بود، هفت اورنگ خویش را که شامل هفت منظومه سلسلة الذهب، سلامان و ابسال، تحفة الاحرار، سبحة الابرار، یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون و خردنامه اسکندری است، پدید آورد. او افزون بر این منظومه غنایی و عرفانی، دیوان شعری شامل غزل و قصیده و نیز آثاری به نثر فارسی دارد که نفحات الانس، لوایح و لوامع و بهارستان از همه مشهورترند.

به راستی یکی از بزرگ ترین مثنوی پردازان ایران مولوی است. او بلندترین و پرمعناترین مثنوی های عرفانی را که دربرگیرنده نغزترین داستان ها و پرمغزترین تمثیل های ادبی فارسی است، سروده و در کتاب مثنوی خویش آموزه های بلند اسلامی، آیات آسمانی قرآن، احادیث و روایت های درخشان منسوب به پیامبر اکرم(ص) و سخنان گران مایه بزرگان دین را به گونه ای نو و بی سابقه گنجانده است. دنیای توصیفی مولوی، استوار و متعالی است و در آن انسان در نبرد با بدی ها، تباهی ها و نادانی ها و از آن بالاتر در نبرد با خویشتن، سرافراز و پیروز است.

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

ادبیات تعلیمی​

درون مایه های تعلیمی و اخلاقی چنان با انواع شعر فارسی درآمیخته است که هیچ یک از قالب های شعری را نمی توان یافت که از آنها جدا باشد؛ حتی بخش ستایش و توصیفی شعر فارسی هم به کلی با این مفاهیم بیگانه نیست. برخی صاحب نظران از این حد فراتر رفته و بسیاری از مضمون های ستایشی را که برای اربابان قدرت سروده شده است، گونه ای ارشاد و تبلیغ غیرمستقیم مفاهیم اخلاقی به ممدوح و مخاطب اشعار و به منظور تزکیه آنان معرفی کرده اند.

از نظر زمانی باید گفت که ادبیات تعلیمی، از پیش از اسلام آغاز شده و در اوایل دوره اسلامی با وجود شاعرانی همچون حنظله بادغیسی و ابوسلیک گرگانی ادامه یافته است. شعر دوره سامانیان در اصل خردورزانه و آمیخته با اخلاق و ادب است، به گونه ای که می توان مشخصه برترین شاعران این دوره به ویژه رودکی، شهید بلخی و فردوسی را خردورزی دانست.

درباره قالب ادبیات تعلیمی می توان گفت که قالب مخصوصی ندارد و می تواند در داخل همه قالب های شعری، حتی منظومه های حماسی و غنایی بالنده باشد، چنان که برای مثال در شاهنامه و خمسه نظامی نیز هست، ولی اصلی ترین قالبی که می تواند بیان گر اندیشه های ژرف و ناب فلسفی باشد، ترانه یا رباعی است. رباعی های فلسفی از رودکی آغاز می شود، ولی درون مایه فلسفی و تفکر ژرف و فراگیر در شعر خیام (م 527 هـ .ق) در قالب ترانه به کمال می رسد.

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

غیر از رباعی که بیشتر، قالب سروده های خیامی معرفی شده است، قالب های قصیده و قطعه نیز پذیرای مفاهیم تعلیمی بوده اند. این مفاهیم، در کنار قصیده هایی با مضمون های اخلاقی و اجتماعی، در دیوان شاعرانی مانند ناصرخسرو، سنایی غزنوی، خاقانی شروانی، سعدی و سیف فرغانی، موضوعِ غالب است.

در بسیاری دیگر از قصاید، ترکیب بندها و مسمّط ها، نعت پیامبر یا مناقب و مراثی بزرگان دین و دنیا، موضوع اصلی قرار می گیرد.

همه اینها از زمره میراث ادبی عرفانی فارسی هستند. درون مایه های تعلیمی در قالب قطعه به مراتب بیشتر از قالب رباعی و قصیده خوش افتاده است، به ویژه که قطعه سرایی هم گویی با شعر فارسی همزاد و هم نوا بوده و از همان آغاز در دیوان های بیشتر شاعران جایی به خود اختصاص داده است. تقریباً تمام قطعه های منسوب به رودکی و ابوشکور و نیز قطعه هایی که شاعران مدیحه سرا مانند عنصری و انوری از خود به یادگار گذاشته اند، اخلاقی و تعلیمی است، اما مشهورترین قطعه های تعلیمی و به طور اساسی هنر قطعه سرایی اخلاقی را باید در دیوان ابن یمین (م 763 هـ .ق) و نیز مقطعات پروین اعتصامی (م 1320 ش) جست.

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

انتقادهای اجتماعی و فرهنگی و سیاسی، شاخه ای از اندیشه های تعلیمی است که می توان آنها را با اشعار زهد و پند از یک سو و با اخلاقیات از سوی دیگر مرتبط دانست. این گونه انتقادها تقریباً در همه دفترهای شعر فارسی پراکنده است، اما به طور ب*ر*جسته تر می توان از کسایی مروزی، ناصرخسرو و سیف فرغانی و در شکل تندتر و تلخ تر آن از عبید زاکانی نام برد که پرچمدار گونه ای از انتقادهای اجتماعی به نام طنز است.

طنز عبید، عام و بیشتر متوجه کلیات فرهنگی است، اما طنز کسانی مانند ابواسحاق شیرازی، معروف به اطعمه (م 827 یا 830 هـ .ق)، یا مولانا نظام قاری (م 993 هـ .ق) از نوع طنز خاص است. شعرهای حافظ، جامی و صائب را نیز می توان به گونه ای طنز خاص به شمار آورد.

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

نمونه های برگزیده از سبک های مختلف ادبیات کهن فارسی

ادبیات حماسی


رزم رستم با اشکبوس کُشانی

دلیری کجا نام او اشکبوس

همی برخروشید بر سان تک رمان

بیامد که جوید ز ایران ن*برد

سر هم نبرد اندر آرد به گَرد

بشد تیز، رُهّام با خود و گبر

همی گَرد رزم اندر آمد به ابر

برآویخت رهّام با اشکبوس

برآمد ز هر دو سپه، بوق و تک رمان

بر آن نامور، تیر باران گرفت

کمانش کمینِ سواران گرفت

جهانجوی در زیر پولاد بود

به خَفتانْش[8] بر، تیر چون باد بود

نَبُد کارگر تیر بر گبر اوی

از آن تیزتر شد، دل جنگ جوی

به گرز گران دست برد اشکبوس

زمین آهنین شد، سپهر آبنوس[9]

برآهیخت رهّام، گرزِ گران

غمی شد ز پیکار، دستِ سران

چو رهّام گشت از کُشانی ستوه

بپیچید زو روی و شد سوی کوه

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

ز قلب سپاه اندر آشفت طوس

بزد اسب کاید برِ اشکبوس

تهمتن برآشفت و با طوس گفت

که رهّام را جام باده است جفت

به می در همی تیغْ بازی کند

میان یلان سرفرازی کند

چرا شد کنون روی، چون سندروس[10]

سواری بود کمتر از اشکبوس

تو قلب سپه را به آیین بدار

من اکنون پیاده کنم کارزار

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

تهمتن به بند کمر برد چنگ

گزین کرد یک چوبه تیر خدنگ

ستون کرد چپ را و خَم کرد راست

خروش از خمِ چرخِ چاچی بخاست

چو سوفارْش[11] آمد به پهنای گوش

ز شاخ گوزنان برآمد خروش

چو ب*و*سید پیکان سرانگشت اوی

گذر کرد بر مهره پشت اوی

بزد بر بر و س*ی*نه اشکبوس

سپهر آن زمان دست او داد ب*و*س

قضا گفت گیر و قدر گفت دِه[12]

فلک گفت احسنت و مَه گفت زِه[13]

کُشانی هم اندر زمان جان بداد

چنان شد که گفتی ز مادر نزاد[14]

ادبیات غنایی و تعلیمی[15]

چند رباعی از خیام

این بـحر وجــود آمــده بـیرون ز نهفــت

کس نیست که این گوهر تحقیق بسفت

هر کس سخنی از سر سودا گفته است

زان روی که هست، کس نمی داند گفت

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان