حقوق امکان وقوع جنایت بهوسیله ترک فعل

[MAHDIS]

چکیده

نقش ترك فعل در وقوع جنایت، همواره یکی از مباحث مورد مناقشه در تألیفات حقوقی بوده است. قانونگذار در ماده 295 قانون مجازات اسلامی 1392 امکان وقوع جنایت بهواسطه ترك فعل را پذیرفته و شرایطی براي تحقق تأثیر این نوع رفتار در حصول نتیجه مقرر داشته است؛ اما با توجه به شرایط مذکور آنچه در این ماده در مورد ترك فعل گفتهشده درواقع فعل مشروط به ترك است و نه مطلق ترك فعل؛ زیرا در هیچ صورتی صرف ترك موجب ضمان تارك نسبت به نتیجه نمیشود؛ چراکه ترك فعل در حدوث زیان، تنها نقش »شرط« داشته و ازاینرو بین این نوع رفتار و نتیجه حاصله هرگز ر*اب*طه استناد برقرار نمیشود. بهعلاوه مفاد ماده 295 ق.م.ا از جهاتی دیگر نیز با موازین قانونی ناسازگار به نظر میرسد.

* **محمدهادي صادقی - بهزاد جودکی

انجمن رمان نویسی | تک رمان

انجمن رمان نویسی تک رمان با هدف تشویق نویسندگان ایجاد شده و در راستای پیشرفت نویسنده های نوقلم و چاپ برترین رمان ها فعالیت می کند.

forums.taakroman.ir

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

الف- مقدمه
در حقوق کیفري علاوه بر فعل، ممکن است ترك فعل نیز بهعنوان صورتی از رفتار ،توصیف مجرمانه شود؛ بنابراین جرایم از حیث عنصر مادي دریکی از این سه دسته قرار میگیرند: 1- جرم فعل؛ 2- جرم ترك فعل؛ تحقق این نوع از جرایم منوط به وقوع نتیجه نبوده و تنها ترك فعل موظف در وقوع آن کفایت میکند؛ مانند آنچه در مادهواحده »قانون مجازات خودداري از کمک به مصدومین و رفع مخاطرات جانی« مصوب 1354 جرمانگاري شده و بهموجب آن، قانونگذار شخصی که توانایی مساعدت به دیگري داشته و از کمک به وي خودداري میکند را صرفاً به خاطر ترك فعل مستحق مجازات میداند. 3 - جرم فعل مشروط به ترك[1]؛ در مواردي ممکن است در جرم فعل، تأثیر رفتار ارتکابی در حدوث نتیجه متوقف بر ترك فعل خاصی شود، بهطوريکه تحقق آن جرم بدون ترك فعل منتفی گردد. در این صورت درواقع جنایت ناشی از فعل است و ترك، تنها شرط تأثیر فعل در وقوع نتیجه قلمداد میشود. مانند کسی که دیگري را زندانی کرده و از تأمین آب و غذاي وي خودداري میکند ،در صورت مرگ محبوس، جنایت به فعل زندانبان یعنی زندانی کردن مستند است، هرچند تأثیر حبس و مرگ، مشروط به ترك تغذیه مجنی علیه است. پیش از تصویب قانون مجازات اسلامی 1392 موضوع امکان تحقق جنایت بهوسیله ترك فعل مورد مناقشه حقوقدانان بود و نکته اصلی مورد مناقشه، عدم انشاي امر وجودي (فعل) از امر عدمی (ترك فعل) و آسان نبودن اثبات ر*اب*طه سببیت میان نتیجه مجرمانه و ترك فعل در این موارد قلمداد میشد؛ قانونگذار در ماده295 ق.م.ا مصوب 1392 ظاهراً امکان ارتکاب صورتهاي مختلف جنایت از طریق ترك فعل را پذیرفته و بهزعم برخی به اختلافنظرهاي مطرحشده دراینباره پایان داده است. ماده 295ق.م.ا دراینباره مقرر میدارد: »هرگاه کسی فعلی که انجام آن را برعهدهگرفته یا وظیفه خاصیرا که قانون بر عهده او گذاشته است، ترك کند و به سبب آن، جنایتی واقع شود، چنانچهتوانایی انجام آن فعل را داشته است جنایت حاصل به او مستند میشود و حسب مورد عمدي،

شبهعمدي، یا خطاي محض است، مانند اینکه مادر یا دایهاي که شیر دادن را برعهدهگرفته

است، کودك را شیر ندهد یا پزشک یا پرستار وظیفه قانونی خود را ترك کند«.

انجمن رمان نویسی | تک رمان

انجمن رمان نویسی تک رمان با هدف تشویق نویسندگان ایجاد شده و در راستای پیشرفت نویسنده های نوقلم و چاپ برترین رمان ها فعالیت می کند.

forums.taakroman.ir

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

آنچه در این مقاله موردبررسی قرار میگیرد پاسخ به این سؤال است که آیا واقعاً ترك فعل میتواند قابلیت تأثیر در وقوع جنایت را داشته باشد، بهنحويکه بتوان بهتبع این اثر، تارك را مشمول احکامتکلیفی یا وضعی دانست؟ ازآنجاکه ترك فعل هرگز مصداق مباشرت قلمداد نمیشود، براي پاسخ به این سؤال بایستی بررسی نمود که تارك فعل بر نحو کدامیک از صورتهاي سبب یا شرط در وقوع نتیجه مداخله کرده است؛ بدیهی است اگر بتوانیم ترك را در دسته اسباب مؤثره در وقوع جرم بدانیم میتوان بهدرستی تارك را مشمول احکام وضعی دانست و اگر ترك فعل نقش شرط داشته باشد، تحقق ضمان براي تارك منتفی خواهد بود. در این راه بدواً به بررسی شروطی که قانونگذار براي ضمان تارك در نظر گرفته خواهیم پرداخت و سپس توضیحات لازم در این زمینه که ترك فعل نقش شرط یا سبب دارد و اینکه مراد از ترك فعل مطرحشده در ماده 295 ق.م.ا چه چیزي است، بیان میشود.

ب- شرایط ضمان تارك در قانون مجازات اسلامی 1392
ماده 295 ق.م.ا براي ثبوت ضمان جانی به دنبال ترك فعل موظف شروط زیر را مقرر کرده است: 1- وجود تعهد و تکلیف ،2 - ترك تعهد و تکلیف ،3- وقوع نتیجه ،4- ر*اب*طه استناد.

بدین معنا که نتیجه حاصله منتسب به رفتار تارك باشد؛ لذا ترك فعلی که تکلیفی به آن نشده باشد یا نتیجه حادثشده به تارك مستند نیست، از موضوع بحث ما خارج خواهد بود؛ در ادامه به بررسی هر یک از این شروط پرداخته و توضیحات لازم را ارائه خواهیم داد.

انجمن رمان نویسی | تک رمان

انجمن رمان نویسی تک رمان با هدف تشویق نویسندگان ایجاد شده و در راستای پیشرفت نویسنده های نوقلم و چاپ برترین رمان ها فعالیت می کند.

forums.taakroman.ir

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

1- وجود تعهد و تکلیف

تعهد واژهاي عربی و از ریشه »عهد« به معناي پیمان، وصیت و به گر*دن گرفتن امري است (ابن منظور 1408 ه.ق، ج 9: 488). تعهد در معناي خاص خود »رابطهاي است حقوقی که نتیجه آن انتقال مال یا انجام دادن فعل یا ترك فعل معین یا اسقاط یک اثر حقوقی باشد« (جعفري لنگرودي 1357، ج1: 909). اگرچه عهدهدار شدن امري به تراضی است و مفهومی نزدیک به

عقد دارد (محقق داماد 1379، ج 1: 70)، اما این بدان معنا نیست که تعهد و عقد، مترادف است

و میتوان آن دو را بهجاي هم به کار گرفت؛ زیرا عقد در حقیقت مبنا و سبب ایجاد تعهد است و تعهد اثري است که از عقد حاصل میشود؛ ر*اب*طه این دو از نوع ر*اب*طه سبب و مسبب است و

استعمال هریک از آن دو بهجاي دیگري درواقع، اختلاط علت و معلول به شمار میرود (کاتوزیان 1374: 19). از سوي دیگر در تعهد قانونی برخلاف تعهد قراردادي، ضرورتهاي زندگی اجتماعی باعث میشود که قانونگذار در بسیاري از موارد، نقش اراده افراد را ناچیز پندارد، اما این بدان معنا نیست که فرد و خواستهاي او نادیده گرفته شود. طریقه جمع مصالحفردي و اجتماعی در این است که هر جا خواستهاي فردي به منافع اجتماعی لطمه وارد کند ،این خواستها باید محدودشود (حیاتی 1380: 52).



[1] . بعضی حقوقدانان براي این مورد از عبارت »فعل ناشی از ترك فعل« استفاده کردهاند؛ به نظر این عنوان درستی نیست؛ زیرا جرم فعل نمیتواند ناشی از ترك فعل باشد، بلکه میتواند مقید به ترك فعل باشد و درنتیجه عبارت صحیحتر همان »جرم فعل مشروط به ترك« است.

انجمن رمان نویسی | تک رمان

انجمن رمان نویسی تک رمان با هدف تشویق نویسندگان ایجاد شده و در راستای پیشرفت نویسنده های نوقلم و چاپ برترین رمان ها فعالیت می کند.

forums.taakroman.ir

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

1-1- منشأ تعهد و تکلیف

تکلیف به انجام یک رفتار، گاه بهعنوان وظیفه عمومی مطرح میشود بهنحويکه قانونگذار یکطرفه این تکلیف را بر دیگران تحمیل مینماید و گاه ناشی از روابط خصوصی یا عرفی و ... است. هرچند که در ماده 295 ق.م.ا تنها از تعهد قانونی و قراردادي صحبت شده، اما این تکلیف ممکن است به دستور قانون، قرارداد، عرف و ... ثبوت پیدا کند. وجود این تعهد براي اثبات تکلیف است؛ پس اولین جزء تکلیف این است که تعهدي وجود داشته باشد و منشأ تعهد هر چیزي میتواند باشد؛ زیرا آنچه مهم است موقعیت ترك فعل و نقش واقعی آن در تحقق ر*اب*طه استناد است. بنابراین گاه از لوازم عرفی انجام امري ثبوت تکلیف به ارتکاب فعلی دیگر است.

انجمن رمان نویسی | تک رمان

انجمن رمان نویسی تک رمان با هدف تشویق نویسندگان ایجاد شده و در راستای پیشرفت نویسنده های نوقلم و چاپ برترین رمان ها فعالیت می کند.

forums.taakroman.ir

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

همانطور که گفته شد در ماده 295 ق.م.ا تنها صحبت از دو نوع تعهد قراردادي و قانونی شده است. در تعهد قراردادي، طرفین مطابق قراردادي که دارند یکی از آنها متعهد به انجام کاري براي دیگري میشود. این نوع قرارداد میتواند شفاهی ،کتبی، رسمی، عادي، با اجرت یا بدون اجرت و ... باشد، درواقع آنچه مهم است وجود قرارداد فیمابین طرفین است. لازم به ذکر است که در اینجا سخن از حمایت کیفري قانونگذار از قرارداد و تعهدات ناشی از آن نیست؛ موضوع بحث ثبوت ضمان نسبت به نتایجی است که در پی تکلیف یا تعهدات ناشی از قرارداد حادثشده است؛ بدیهی است در این موارد مسئولیت کیفري در قبال ترك، متوقف بر تصریح قانونگذار است. لکن آنچه مدنظر است مسئولیت شخص نسبت به نتیجهاي است که به دنبال ترك واقع میشود و نه نسبت به خود ترك فعل.

انجمن رمان نویسی | تک رمان

انجمن رمان نویسی تک رمان با هدف تشویق نویسندگان ایجاد شده و در راستای پیشرفت نویسنده های نوقلم و چاپ برترین رمان ها فعالیت می کند.

forums.taakroman.ir

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

تعهد قانونی، تعهدي است که منشأ ایجاد آن عقد، ایقاع و شرط ضمن عقد نیست، بلکه تعهدي است که قانونگذار نظر به مصالح اجتماعی و قطعنظر از خواست طرفین، مستقیماً آن را به اشخاص تحمیل میکند. براي مثال آنچه در مادهواحده »قانون مجازات خودداري از کمک

به مصدومین و رفع مخاطرات جانی« مصوب 1354 جرمانگاري شده و بهموجب آن، قانونگذار

شخصی را که توانایی مساعدت به دیگري داشته و از کمک به وي خودداري میکند، صرفاً به خاطر ترك تعهد قانونی مستحق مجازات میداند. این قبیل تعهدات نیز ناشی از موقعیت حقوقی ویژه فرد است که در نظر قانونگذار آن موقعیت خاص سبب ایجاد تعهد براي شخص واجدآن موقعیت میشود (احمدي 1388: 34).

انجمن رمان نویسی | تک رمان

انجمن رمان نویسی تک رمان با هدف تشویق نویسندگان ایجاد شده و در راستای پیشرفت نویسنده های نوقلم و چاپ برترین رمان ها فعالیت می کند.

forums.taakroman.ir

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

برخی بین تعهد قانونی و قراردادي در خصوص قتل نفس تفاوت قائل شده و معتقدند در مواردي که فرد بهحسب وظیفه شغلی تعهدي را از سوي قانونگذار بپذیرد، در صورت کوتاهی در انجاموظیفه، به دلیل شبهه در قصاص و لزوم احتیاط در دماء دیه پرداخت میشود، اما در تعهد قراردادي، میتوان شخص را به قصاص محکوم کرد (ساریخانی و آقابابایی بنی 1390:

94-93). به نظر میرسد تفاوتی بین موارد فوق نباشد؛ زیرا آنچه موضوعیت دارد وجود تکلیف است و منشأ ایجاد تعهد صرفاً عقد نیست، بلکه تعهد ممکن است علاوه بر عقد، از قانون، عرف و ... نیز نشأت بگیرد. از طرف دیگر صرف عدم ایفاي تعهد، تأثیري در ماهیت جنایت ارتکابی از حیث عمدي یا غیرعمدي بودن ندارد؛ زیرا آنچه مهم است احراز ر*اب*طه استناد در این موارد است. بنابراین اصولاً منشأ تکلیف به رفتاري که ترك شده است فاقد اهمیت است؛ چراکه ممکن است بهرغم وجود تکلیف قانونی یا ناشی از قرارداد، نتیجه حادث به تارك اسناد داده نشود؛ همچنان که ممکن است بدون آنکه تکلیف قانونی یا قراردادي وجود داشته باشد جنایت به تارك مستند شود.

انجمن رمان نویسی | تک رمان

انجمن رمان نویسی تک رمان با هدف تشویق نویسندگان ایجاد شده و در راستای پیشرفت نویسنده های نوقلم و چاپ برترین رمان ها فعالیت می کند.

forums.taakroman.ir

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

2-1- توانایی انجام تعهد

مطابق ماده 295 ق.م.ا علاوه بر وجود تعهد قانونی یا تعهد قراردادي، لازم است تارك قدرت بر انجام تکلیف نیز داشته باشد؛ توانایی اشارهشده در ماده 295 ق.م.ا مرتبط با تعهد و تکلیف است. براي تحقق و ثبوت تکلیف بایستی هم توانایی و هم علم به تکلیف وجود داشته باشد، بهعلاوه در امور نوپدید نیز نسبت به امر مستحدثی که وجود تکلیف، به سبب حدوث آن ثبوت مییابد، آگاه باشد مانند اینکه دیوار محکم و استوار شخص، کج و متمایل به سقوط شود، علم نسبت به امر مستحدث یعنی کج شدن دیوار نیز بایستی وجود داشته باشد. بنابراین شخصی که قادر به انجام فعل نباشد ،تکلیفی براي وي ثبوت پیدا نمیکند و درنتیجه مسئولیتی ندارد. براي مثال نجاتغریقی که شاهد غرق شدن دو نفر است و درحالیکه تنها قادر به نجات یکی از آنها است، در صورت فوت دیگري، ضمانی براي وي وجود ندارد. توانایی به شرح مندرج در ماده 295 ق.م.ا متضمن مفهوم وسیعی است که حسب مورد باید لحاظ شود. توانایی میتواند در مصادیق بدنی، مهارتی، امکاناتی و امثال آنها بروز کند (آقایی نیا 1392: 42).

انجمن رمان نویسی | تک رمان

انجمن رمان نویسی تک رمان با هدف تشویق نویسندگان ایجاد شده و در راستای پیشرفت نویسنده های نوقلم و چاپ برترین رمان ها فعالیت می کند.

forums.taakroman.ir

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[MAHDIS]

2- ر*اب*طه استناد

ر*اب*طه استناد، رابطهاي است که مبین پیوند علّّی یا سببی بین دو پدیده مادي یعنی رفتار ونتیجه است. بهعبارتدیگر ر*اب*طه استناد عبارت از رابطهاي است که بین نتیجه رفتار یعنی صدمهیا خسارت و عمل مرتکب وجود دارد. درواقع توجه به ر*اب*طه استناد، ازاینجهت اهمیت دارد که بهعنوان فصل مشترك لازمالاثبات، در تحمیل مسئولیت کیفري یا مدنی باید موردتوجه قرارگیرد؛ در مواردي بهرغم وجود شرایطی مانند وجود تکلیف و ترك آن، ر*اب*طه استناد احراز نمیشود. ازاینرو قانونگذار در ماده 295 ق.م.ا نیز شرط اساسی بهمنظور ثبوت ضمان تارك را تحقق ر*اب*طه استناد دانسته است؛ باید توجه داشت ر*اب*طه استناد اعم از ر*اب*طه علیت که مبین ر*اب*طه بین فعل مباشر و نتیجه است و همچنین ر*اب*طه سببیت که مبین ر*اب*طه بین فعل مسبب و نتیجهاست، میباشد. بهمنظور احراز ر*اب*طه استناد این نکته باید بررسی شود که آیا نتیجه حادث یعنی جنایت بر نفس یا مادون آن مستند به رفتار شخص است یا خیر؟ بدیهی است این ر*اب*طه باید یک ر*اب*طه ناگسستنی باشد، به این صورت که عامل دیگري این ر*اب*طه را قطع نکرده باشد.

انجمن رمان نویسی | تک رمان

انجمن رمان نویسی تک رمان با هدف تشویق نویسندگان ایجاد شده و در راستای پیشرفت نویسنده های نوقلم و چاپ برترین رمان ها فعالیت می کند.

forums.taakroman.ir

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان