متافیزیک همزاد و جلوههای آن در باور قوم لک

[*Emerald*]

1 شاید بتوان گفت ابتداییترین جلوة همزاد به شکل سایه است. اتو رنک سایه را خودی نامیرا در برابر خود میرا میداند که درواقع خود طبیعی شخص است. انسان ابتدا سایۀ ب*دنِ خود را در برابر نور آفتاب میبیند و براین اساس که با نور آفتاب پدیدار میشود و با رفتن نور ناپدید میشود تا دوباره پدیدار شود، تصویری از همزاد در ذهنش شکل میگیرد که جاودانی و نامیراست. پس سایه در آغاز از تصویر بدنی انسان در ذهن به وجود میآید )رنک، 1384 :208 .)در اینجا به نظر میرسد سایه به معنای همزاد یا »من« هر فرد باشد. »همزاد را سایۀ انسان نیز دانستهاند« )ابراهیمی، 1392 :83)؛ زیرا هم مفهوم روح و هم مفهوم »خود« دارای وحدت و یکپارچگی هستند و تمامیتی را در بر می گیرند )صنعتی، 1380 :346 .)برخی از مردم بدوی، واژهای یکسان را برای سایه و روح یا روان استفاده میکنند؛ اما بدویترین مردم نیز دو روح متفاوت را در انسان تمیز دادهاند. بر اساس گفتۀ فریزر 5 بومیان جزیرة فیجی باور دارند هر انسان دو روح دارد؛ روحی تیره که در سایهاش خانه دارد و سرانجام فساد میپذیرد، و روحی روشن که بازتابش در آب و آینه دیده میشود و با او تا زمان مرگ باقی میماند )فریزر، 1383 :259.) روزگاری بهطور گسترده چنین تصور میشد که سایۀ شخص، بخش ذاتی و حیاتی وجود اوست و میتواند بر روی کسی که میافتد تأثیر خوب یا بد داشته باشد.

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[*Emerald*]

بهعنوان نمونه در عهد مسیح (ع) بیماران را به میان کوچه میبردند، به امید اینکه )ع( بهعنوان نمونه در عهد مسیح سایۀ »پتر« که یکی از حواریون بود بر آنها بیفتد. عالوه بر سایۀ انسانها، سایۀ اشیا نیز از چنین تأثیری برخوردار بوده است. در چین، دیواری موسوم به »دیوار سایه« را گاهی با یک خورشید سرخ بزرگ، رنگ میکردند و آن را در مدخل بناهای عمومی قرار میدادند تا تأثیرات بد را دور کند. سایۀ بادبزن نیز فرعون را از حمایت آسمانی برخوردار میساخت )هال، 1383 :209.) گذشتگان ـ از آنجایی که اعتقاد راسخ و سادهانگارانهای به جادو و تأثیر فوق طبیعی آن داشتند ـ همواره از اینکه به سایۀ آنها به عمد یا جادو آسیب برسد، در هراس بودند. بدویها مراقبت ویژهای به عمل میآوردند که سایههایشان بر مرده، تابوت یا مزاری نیفتد. به همین سبب خاکسپاریها اغلب شبهنگام انجام میشده است. بسیاری از آیینهای عامیانۀ مشابه نشان میدهند که انسان بدوی، سایه را همزاد رازناک خود میداند )رنک، 1384 :206 .) بنابراین »انسانِ ابتدایی نخستین پناهگاه خود را در سایه میجست. زیر سایۀ خود زندگی میکرد یا همراه و در کنار سایۀ خود بود و سایه همزاد او بود؛ همزادی که با آن ممکن بود بتواند بر هراس از مرگ فائق آید« )صنعتی، 1380 :262 .)صادق هدایت معتقد

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[*Emerald*]

است در تهران به کودکی که از همزاد خود آسیب دیده و مریض و رنجور شده »سایه زده« میگویند )ابراهیمی، 1392 :83 .).در باور قوم لک هنگام غروب آفتاب، یا اول صبح که سایه به مراتب درازتر از قد صاحب آن است، پیمودن و گز کردن سایه را روا نمی دارند؛ زیرا معتقدند که در ذهن پیمایندة سایه، نقش میبندد که این سایه چقدر دراز و بلند است! لذا موجب چشمزخم خوردن سایه و به تبع آن صاحب سایه خواهد شد. شاید برابری و همارزی سایه با زندگی و روح در هیچ کجا بهروشنیِ رسومی نباشد که تا امروز در اروپای جنوب شرقی رایج است. به این صورت که وقتی شالودة بنایی را میریزند، سازندة بنا، کسی را به نزد سنگ زیربنا میکشاند، مخفیانه سایهاش را اندازه میگیرد و آن اندازه را زیر سنگ زیربنا میگذارد ... باور این است که آن شخص در عرض یک سال خواهد مرد. بنابراین، هر وقت کسی از جایی میگذرد که در آن عملیات ساختمانی انجام میگیرد، ممکن است این اخطار را بشنود که »مواظب باش سایهات را ندزدند« )فریزر، 1383 :240نابراین، سایه بهعنوان همزاد انسان یا شکلی از همزاد از قدیمترین ایام همواره موضوعی چالشبرانگیز بودهاست. بر مبنای یک حدس شاید بتوان ضربالمثل فارسی »سایهاش را با تیر میزند« را از این منظر نیز تحلیل کرد. نخستین و شاید مهمترین نقشمایۀ همزاد در بوفکور که از آغاز تا انتها در کنار اوست، سایه است. اصالً نویسنده سرگذشت خود را مینویسد فقط برای اینکه خودش را به سایهاش معرفی کند و تمام تجربههای زندگی مادی یا زمینی و نیز همۀ رابطههایش را جاودانه کند. پس در اینجا سایه به معنای همزاد است و میتواند فرانمود روح باشد )صنعتی، 1380 :335 ـ 336 .)

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[*Emerald*]

قلویی. 3-2 دوقلویی ازجمله پدیدههایی است که با همزاد ارتباطی تنگاتنگ دارد. صنعتی میگوید: »واژة Double به معنای جفت و همزاد است و شکلهای گوناگون آن عبارتاند از تصویر یا بازتاب در آب و آینه، سایه، دوقلو یا توأمان، جن، پری، دیو، جان، روح و خصم« )همان، 279 .)وی مفاهیمی چون »همزاد، جفت، جفتجنین، سایه، نر و مادة مهرگیاه، آیینه و تصویر، صورت و صورتک، ماسک، نقاب و جن را با دوقلویی مترادف دانسته است« )همان، 228 .)تولد غیرمعمول دوقلوها در شکلگیری باورهای مختلف در اب آنها مؤثر بوده است. اتو رنک معتقد است: »دوقلوها با توجه به موهبتی که به آن ها عطا شده میتوانند همزادشان را با خود به هستی زمینی آورند« )رنک، 1384 :223 .) تمامی فرهنگها و اسطورهها جاذبۀ خاص پدیدة همزادان )دوقلوها( را گواهی میدهند. همزادان به هر شکلی که تصور شوند، چه کامالً قرینه باشند یا یکی روشن و دیگری تیره و... به هر حال در آنِ واحد هم دخالت عالم باال را نشان میدهند و هم دوگانگی مخلوقات یا دوپارگی گرایشهای روحی و مادی را. همزادانِ دوقلو وقتی بیانگر تضاد درونی انسان و مبارزهای هستند که انسان باید انجام دهد تا بر این تضاد فائق شود، آنگاه معنای قربانی و ایثار به خود میگیرند که عبارت است از نیاز به خویشتنداری، نابودی یا تسلیم، واگذاشتن بخشی از خود به خاطر پیروزی بر بخش دیگر )شوالیه و آلن گربران، 1385 :5 /591 .)شاید مهمترین ارتباط دوقلویی و همزادی در مردن و فنا شدن یکی برای دیگری خالصه شود. در بدویترین روایتها هم میتوانیم این بنمایه را بیابیم. بهگونهای که مرگ یکی از دوقلوها برای تضمین نامیرایی دیگری ناگزیر بوده است. بنابراین، واکنشهای مختلفی نسبت به پدیدة دوقلویی در بین اقوام ابتدایی وجود داشت. برای نمونه باتوها از قبایل جنوبی، دوقلوها را میکشتند؛ در حالیکه در آفریقای غربی هنوز آنها را ستایش میکنند و وجهی کاهنانه به آنان میدهند )همان، 592

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[*Emerald*]

پیشینیان ما برخی از نوزادان دوقلو را همراه با مادرانشان قربانی میکردند. حتی در غرب آفریقا دوقلوها از موهبت در اختیار داشتن هدایای الهی برخوردار هستند. شاید چون به باوری دوقلوها میتوانند ارواح مردگان را ببینند، گویی دارای این موهبت هستند که بسیاری چیزها را از رؤیاها بیاموزند. در اینجا بهروشنی ارتباط میان کیش دوقلو و باور به روح را میبینیم. )رنک، 1384 :221 ـ 222 .)در بسیاری از فرهنگها دوقلوها را مقدس میدانستند. واژة دیوسکوریک )دوقلوهای مقدس= پسران زئوس( نمونۀ بارز این تقدس است )برای اطالع بیشتر ر.ک: حیدری، 1394 :28-29

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[*Emerald*]

.جفت جنین باور به وجود جفت و همزاد و جفت جنین از گذشتههای دور نزد ایرانیان وجود داشته و این باور از نظر علم پزشکی نیز توجیهپذیر است. جفت جنین نسجی است پر از رگهای خونی که به جدار داخلی زهدان چسبیده و بهوسیلۀ بند ناف، مادر را به جنین پیوند میدهد و اندام غذادهنده است و نیز خصم نهتنها به معنای دشمن، حریف، مالک، صاحب و شوهر است؛ بلکه به معنای جفت جنین نیز هست )ناظماالطبا، 1355 :ذیل واژه(. فرهنگ معین نیز جفت جنین را »عضو رابط جنین و رحم مادر میداند که جنین به وسیلۀ آن تغذیه میکند« )معین، 1371 :ذیل »جفت«(. در فرهنگ معاصر، جفت »عضوی عروقی است که در دوران آبستنی در داخل رحم برای رساندن مواد غذایی و اکسیژن به جنین و جذب مواد دفعی از آن ایجاد میشود« )صدری افشار و همکاران، 1382 :401 .) ظاهراً از نظر پزشکی وجود چنین نسجی پس از تولد نوزاد، زائد تلقی میشود. این عضو زائد در رحم مادر ایجاد عفونت خواهد کرد و مرگ مادر و نوزاد را در پی خواهد داشت. پس بیراه نخواهد بود اگر این زائدة گوشتی را خصم )دشمن مادر و بچه( بنامند. چنانکه خواهیم گفت در بسیاری از مناطق جهان جفت جنین را بنا به 6 دالیل فراوان در خاک دفن میکردند. فریزر معتقد است باتاکهای 7 کارو معتقدند از دو روح هر شخص، آن روحی حقیقی است که با جفت در زیر خاک میزید )فریزر، 1383 :107 .)چنانکه در ادامه خواهیم گفت، باورهایی که دربارة جفت و بند ناف وجود دارد حاکی از تشابهی قابل توجه در آداب و رسوم اقوام مختلف در سراسر جهان است و باور به جفت و جفتجنین و تأثیر آن در خوشبختی و بدبختی شخص تقریباً موضوعی مشترک میان اقوام مختلف جهان است.

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[*Emerald*]

صویر. 3-4 8 برخی معتقدند تصویر منعکسشده در آب و آینه، روح شخص است. در نیوکالدونی پیرمردان معتقدند که عکس آدم در آب یا آینه، روح اوست )همان، 241 .)بازتاب روح تصویری خارجی است و دارای همان خطراتی است که مشمول سایه میشد. در جزیرهای از مالنزی 9 آبگیری هست که اگر کسی به آن بنگرد، میمیرد. به این صورت که روح خبیثِ درون آب از طریق عکس او زندگیاش را نابود میکند. اکنون میتوان فهمید که چرا در هند و یونان قدیم پند میدادند که نباید به عکس خود در آب نگریست و چرا یونانیان میگفتند اگر کسی در خواب ببیند که عکس خود را در آب میبیند، نشانۀ مرگ است. آنان میترسیدند که ارواح آب عکس آدم یا روح او را به زیر زیبا 10 آب بکشند و روحش را بگیرند تا بمیرد. این شاید منشأ داستان کهن نارسوس

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[*Emerald*]

باشد که با دیدن عکس خود در آب بیمار شد و مرد. همچنین، اکنون میتوان آن رسم رایج را توضیح داد که چرا پس از مردن کسی در خانهای آینهها را میپوشانند یا رو به دیوار برمیگردانند؛ زیرا بیم آن میرود که شبح یا روح متوفا او را با خود ببرد؛ زیرا عموماً تصور بر این است که روح شخص متوفا تا موقع تدفین در همان اطراف سرگردان است )همانجا(. انسانهای بدوی اغلب، سایه، عکس، تصویر و مانند آن را بازتابی از روح خود میدانستند. از این رو، این موارد منبع خطری برای آنان بهشمار میرفت. برای نمونه با ضربه زدن به عکس یک فرد، صاحب عکس در معرض آسیب قرار میگیرد. چه بسیار کسانی که برای کور کردن دشمن، ساعتها مشغول سوراخ کردن چشم عکسش بودند. گاهی نیز به نتایجی دست مییافتند. عین مراتب سایه و عکس درمورد تصویر هم صادق است. گمان بر این است که تصاویر حاوی روحِ صاحب آن تصویرند و از این جهت اکراه دارند که کسی تصویرشان را بکشد؛ زیرا تصویر، همان روح است یا الاقل بخش مهمی از وجود صاحب تصویر است و کسی که آن را در اختیار دارد قادر خواهد بود تأثیر مهلکی بر اصل آن اعمال کند )همان، 241 .) فریزر نمونههای فراوانی را از قبایل مختلف نقل کرده که از طریق آسیب رسانیدن به عکس، صاحب عکس نیز همان آسیب را متحمل شدهاست. )همان، 89.) در ادامه ابتدا پس از بررسی همزاد از دیدگاه عوام، به مهمترین باورها و اعتقادات قوم لک در این باره و موضوعات مرتبط با آن پرداخته میشو د

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[*Emerald*]

5-3 .همزاد در باور عوام بنا بر برخی باورها، هر شخص همزادی دارد که در دنیای اجنه بهطور همزمان با او زندگی میکند و از هر لحاظ شبیه به اوست. معین همزاد را به معنای »موجودی متوهم از جن که گویند با شخص در یک زمان متولد میشود و در تمام حیات با او همراه است« آوردهاست )1371 ،ذیل واژه(. برخی معتقدند جن و شیطانی به نام تابعه وجود دارد که به شعرا تلقین شعر میکند و چون آن روح نامرئی همه جا پیرو و همراه شخص شاعر است او را تابعه نامیدهاند )محقق، 1393 :206 ـ 207 .)نام دیگر این موجود زوبعه است )دهخدا، 1377 :ذیل واژه(. جمالالدین اصفهانی میگوید: گوینـــد کـــه تابعـــه کنـــد تلقـــین شـــاعر چـــو قصـــیده ای کنـــد انشـــی )جمالالدین اصفهانی، 1379 :225)

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[*Emerald*]

در باور اعراب، همزاد با جن یکی دانسته میشود. جنهای همزاد گاه خوب و سود رساناند و گاه بدکار و آسیبرسان )ابراهیمی، 1389 :72؛ همچنین نک: صدری افشار و همکاران، 1382 :1325 .)عوام معتقدند بعضی از مردم )خاصه جنگیران و غشیها( با همزاد خویش رابطۀ دوستانه یا خصمانه دارند )صنعتی، 1380 :280 .)در فرهنگ نمادها جن و همزاد با هم در ارتباطاند؛ به این معنی که »همزاد جنی است که همزمان با هر انسانی متولد میشود و همیشه همراه اوست؛ اما اجازة آزار او را ندارد« )شوالیه و آلن- .)700 /5 :1385 ،گربران کهنترین دیدگاههای عامیانۀ یونانی پیرامون روح حاکی از آن است که در انسان، همزادی ناتوان مانند میهمانِ بیگانه، خانه دارد. درواقع، خودِ دیگر اوست که قلمرو آن دنیای رؤیاهاست. زمانی که خودآگاه میخوابد، همزاد کار میکند و نظاره میکند. چنین 11 تصویری که بازتاب خودِ نمایان و تشکیلدهندة خود ثانی است در رومیان، جنیوس نام دارد )همان، 209« .)اصطالح 13 و در میان مصریان، کا 12 است، در میان پارسها فراوالی از کای خود عبور کردن به معنای مردن است« )همانجا( از همین طریق معلوم شده که کا وجودی مستقل از ب*دن است اما به وسیلۀ ب*دن شکل گرفته است

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان