گردشگری ایران تپه منار

[MAHTA☽︎]

تپه منار (مسجدجامع شهر تاریخی اسفراین)​

در دوره اسلامی سازمان‌های دینی در شالوده زندگی شهری اهمیت زیادی پیدا کرد و مسجد جامع از اجزای اصلی نظام اجتماعی شهر شد تا آن جا که یک شهر کامل اسلامی (مدینه) شهری است که عدالت در آن اجرا می‌شود و مقر دولت یا نمایندگان حکومت است و دارای مسجد جامع می‌باشد. در واقع وجه تمایز شهر از ده، مسجد جامع به‌شمار می‌آمد. (اشرف، ۱۳۵۳: ۱۲) و شهرهای دوره اسلامی از نظر حقوقی در آغاز نوعی ویژگی داشتند که وجه تمایز آن‌ها از روستاها به‌شمار می‌آمد و آن داشتن جامع و منبر بود. (سعیدی رضوانی، ۱۳۷۲: ۱۰۴). مسجد جامع گاه به منزله مقر حکومت پیوند دهنده مذهب با حکومت بوده‌است. پیشینه تاریخی مسجد جامع اسفراین: تپه منار مهم‌ترین قسمت شارستان شهر بلقیس به حساب می‌آید که کتب جغرافیایی و سفرنامه‌ها به وجود مسجد و مناره در این محل صحه گذارده‌اند. درمورد وجود مسجد در شهر تاریخی اسفراین برای اولین بار حمدالله مستوفی درکتاب «نزهة القلوب» به مسجدی در شهر اسفراین اشاره می‌کند که در آن کاسه بزرگی است از روی دورش دوازده گز خیاطی است (هرگز برابر با ۱۰۴ سانتیمتر است) و از آن بزرگتر کاسه پیش از این کسی نساخته‌است. (مستوفی، ۱۳۶۲، ص ۱۴۹). دردوره تیموری کلاویخو که خود از شهر اسفراین گذر کرده و ساعتی در آن اقامت کرده در توصیفی که از شهر اسفراین داشته اشاره‌ای کلی به خانه‌های شخصی و مسجد می‌کند ((کلاویخو، ۱۳۷۴، ص۱۸۷–۱۸۸)) و اما از موقعیت قرارگیری آن در کدام بخش شهر هیچ اشاره‌ای نشده‌است؛ ولی دردوره صفویه درحمله عبدالمومن خان ازبک که شهر صدمات زیادی دید ه و خ*را*ب شد دربارهٔ مسجد آن اشاره کلی شده که به شرح زیر است: «..... چون قلعه اسفراین از محاصره اُزبک بسیار خ*را*ب شده بود چه نقبها پیش برده بودند که اکثر خندق پر شده بود و حوالها از جانب بلند گردیده بود و اُزبکان نابکار برگشته روزگار خشت بهنت حوالها از مسجد جامع کنده بردند و آورده حوالها ساخته بودند …» (منجم، ۱۳۶۶؛ ص ۱۳۷) دردوره قاجار فریزر سیاح انگلیسی در سال ۱۸۲۱ و۱۸۲۲ که از اسفراین عبور کرده‌است درسفرنامه خود اشاره به اسفراین می‌کند و از شهر قدیمی اسفراین نام می‌برد که در آن دومناره و خرابه هنوز باقی است. (فریزر ،۱۸۲۵) و بعد از این سیاح پی. ام. سایکس خود از شهر بلقیس دیدن کرده و جایگاه مسجد را به خوبی مشخص کرده و به گفته او به نقل از یک منبع قدیمی این مسجد در پنجاه سال قبل تخریب شده‌است. (سایکس، ۱۹۱۱، ۱–۱۹) و ایشان یک نقشه کلی از موقعیت قرارگیری آن کشیده‌است؛ و امروزه در کتاب مورخین با نام منار تپه و مسجد قدیم اسفراین یاد شده‌است. (روشنی زعفرانلو، ۱۳۶۶، ۱۷۶) حتی امروزه در اذعان مردم محلی که در این بخش به کشت و کار می‌پردازند از این محل به عنوان منار تپه یاد می‌کنند.

پیشینه کاوش‌های باستان شناختی در تپه منار​

با توجه به اشارات متون تاریخی مبنی بر وجود مسجد جامعی در شهر تاریخی اسفراین به همین منظور در محدوده معروف به منار تپه که تقریباً با متون تاریخی و گفته‌های محلی برمسجد بودن صحه می‌گذاشت چندین فصل کاوش باستان شناختی صورت گرفت. اولین کاوش در سال ۱۳۸۶ به منظور مشخص کردن حریم شهر بلقیس دراین قسمت یک گمانه توسط تیم باستان‌شناسی انجام گرفت که منجر به کشف یک کوره پر از زغال و خاکستر گردید. پس از آن در فصل دوم کاوش‌های باستان شناختی یک گمانه به ابعاد ۲*۳ متر در جنوب تپه منار ایجاد شد که بجز از قطعات شکسته سفال متعلق به قرون ۳–۴ ه‍. ق چیزی دیگر حاصل نشد. کاوش‌های دیگر که تقریباً نسبت به کاوش‌های قبل هدفمندتر و نتیجه بخش بود ایجاد ۴ ترانشه در فصل سوم کاوش درتپه مناربود که منجر به کشف یک ورودی آجر فرش و بقایای یک ستون آجری و یک گمانه جهت گاهنگاری تپه منار بود. در فصل چهارم کاوش که در ادامه کاوش‌های قبل با ایجاد ۳ ترانشه انجام شد منجر به کشف بخشی از یک صحن، تعدادی ستون و یک سازه خشتی شد. فصل پنجم کاوش‌ها که در ادامه تالار ستوندار با ایجاد ۲ ترانشه صورت گرفت منجر به خوانا شدن دیوار ضخیم تالار ستوندار و کشف یک سیستم آبرسانی گردید، که مشخص شد تالار ستوندار به سمت جنوب گسترش ندارد.پس از آن در سال ۱۳۹۴، ۱۳۹۶ و همچنین در سال 1397 و آن به سرپرستی احمد نیک گفتار با ایجاد چندین ترانشه در تپه منار منجر به کشف چندین دوره و یک ساختار احتمالاً مسجد- مدرسه دوره سلجوقی گردید:

معماری و آثار مکشوفه درکاوش‌های باستان‌شناسی در تپه منار​

تالار ستون دار​

این فضا در جنوب تپه منار طی چند فصل کاوش باستان شناختی کشف گردید که تاکنون بقایای ۱۶ ستون از این فضا بدست آمده‌است. ستون‌های بکار رفته در شبستان از نوع آجری به طول و عرض یک متر بوده و کاملاً گویا است که این آجرها از یک ساختار آجری دیگر کنده شده و در دل دیوارهای خشتی قدیمیتر (ساسانی- صدر اسلام) که کاربری آن نامشخص می‌باشد احداث شده‌اند. با توجه به موقعیت قرارگیری، ابعاد و تعداد ستون‌ها به کار رفته در این بنا، نشان می‌دهد که این ساختار بعد از تغیرات اولیه آن احتمالاً مربوط به شبستان مسجد و متعلق به قرون ۴–۳ ه‍. ق است که در دوره‌های بعد در داخل این فضا تغییرات اساسی صورت گرفته و تمام فضا با خشت و چینه تغییر کاربری پیدا کرده‌است و در ضلع شرقی آن پس از تغییر کاربری فضا یک سیستم آبرسانی ایجاد شده‌است. برای روشن شدن دیگرساختار این فضا نیاز به ادامه کاوش‌های باستان شناختی است.

ساختار (مسجد- مدرسه)​

این ساختار که بر روی لایه‌های قرون ۴–۳ه‍. ق، قرار دارد، احتمالاً متعلق به دوره سلجوقی- ایلخانی است که بخش‌هایی از آن در ضلع شمال شرقی تپه منار طی کاوش‌های باستان‌شناسی از زیر خاک بیرون آورده شده‌است. ساختار بدست آمده تاکنون شامل:بقایای ایوان ورودی مزین به آجرفرش، بخشی از صحن حیاط با حوضچه، بخشی از فضای معماری رواق‌های بخش شمال غربی که در اطراف صحن حیاط قرار داشته‌اند می‌باشد. ایوان بنا دارای کف آجرفرش از نوع خفته -راسته و دارای تزئینات گچبری خاص دوره سلجوقی- ایلخانی و در حاشیه بام دارای تزئینات دندان موشی بوده‌است. بنا احتمالادر دو دوره مورد باز سازی و مرمت قرار گرفته‌است. مصالح به کار رفته در بنا آجر، ملات گچ و از لاشه و قلوه سنگ برای مقاوم‌سازی بستر پی سنگی استفاده شده‌است. باتوجه به آثار مکشوفه از قبیل وجود یک ایوان آجر فرش با تزئینات بی نظیر گچبری از نوع برهشته در دیوارهای راهرو که از بی نظیرترین نمونه‌های گچبری در قرون ۸–۶ ه‍. ق محسوب می‌گردد، می‌توان گفت که احتمالاً این سازه از نوع مسجد - مدرسه بوده که پس از تخریب (دلایل نامشخص) در یک دوره قسمت‌هایی از آن به یک فضای صنعتی از نوع کارگاه تولید سفال و ذوب فلزات و آهنگری تبدیل شده‌است که برای روشن شدن اطلاعات دقیق آن باید منتظر کاوش‌های گسترده باستان‌شناسی بود.

​

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان