چكیده
نقش خليج فارس در تعامالت جهاني موجب شده است تا هميشه به عنوان نقطهاي كانوني توجه قدرتهاي فرامنطقهاي را جلب كند. نفوذ اين قدرتها در اين منطقه، از قرن شانزدهم ميالدي به سبب اهميت تجاري خليج فارس آغاز شد و بعدها به خاطر اهميت سياسي- نظامي آن، بيشتر مورد توجه قرار گرفت. در دوران قاجاريه به واسطة افزايش چشمگير رفت و آمد بيگانگان به ايران، بر شمار سفرنامههاي آنها نيز افزوده شد و مطالعه و بررسي سفرنامهها نقشي مهم در شناخت جايگاه و اهميت منطقة خليج فارس دارد. آنچه در اين مقاله به آن پرداخته ميشود، بررسي كمّي و كيفي رويکرد 47 سفرنامة خارجي است كه نويسندگان آنها در دورة قاجاريه، طي سالهاي 1345-1211ق. به ايران سفر كردهاند و سفرنامههاي آنها به فارسي ترجمه شده است. هدف از پژوهش حاضر، بررسي ميزان و نوع تمركز اين سفرنامهها بر منطقة خليج فارس است و اينکه مسائل مربوط به خليج فارس را چگونه پوشش دادهاند؟ انجمن تک رمان
مقدمه
نفوذ در خلیج فارس از قرن شانزدهم میالدی با اهداف تجاری آغاز شد و با تحوالت صنعتی و اقتصادی در جهان و ظهور استعمار در قرنهای نوزدهم و بیستم میالدی به نفوذ سیاسی و نظامی در منطقه تبدیل یافت. کشورهای مختلفی از سراسر جهان، برای تأمین مقاصد منفعتطلبانة خود به خلیج فارس چشم دوختند. از قرن 1 شانزدهم میالدی، کمپانیهای هند شرقی انگلیس 2 ، هلند 3 ، فرانسه و نیز دیگران در پی کسب امتیازات در خلیج فارس به رقابت با یکدیگر پرداختند. کنسولگریهای این کشورها نیز در این منطقه بسیار فعال بوده و برای دولت متبوع خود در پی کسب امتیاز و نفوذ بیشتر بودند. در سال 1889م. کنسولگری فرانسه در بوشهر تأسیس شد که تجهیزات تلگراف داشت و از اهداف عمدهاش، توسعة نفوذ آن کشور در منطقه به ویژه در رقابت با انگلیس بود )اسدی، 1385 :78 .)یکی از نخستین اقدامات روسها نیز برای نفوذ بیشتر در خلیج فارس، تأسیس کنسولگری بصره در سال 1881م. بود )همان: 79 .) انگلیس هم از طریق کنسولگریهای خود در منطقة خلیج فارس، در پی کسب نفوذ و امتیاز بود. برای م ال، پس از تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس در سال 1909م. سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر به محمره )خرمشهر( رفت تا از طرف شرکت با شیخ خزعل در بارة احداث خط لوله از مسجد سلیمان به آبادان و تأسیس پاالیشگاه در آنجا مذاکره کند و پس از مذاکرات مفصل و ماهرانه موفق شد با شیخ خزعل قراردادی در این زمینه ببندد )همان: 103.) رقابت میان دولتهای خارجی و کنسولگریهای آنها در خلیج فارس به اشکال گوناگون مانند استفاده از مأموران شناسایی ظاهر شد. در واقع، نفوذ آنها در این منطقه از طریق مأموران صورت میگرفت. مأمورانی که برآوردهای اطالعاتی را بیکم و کاست به دولتهای متبوع خود گزارش میکردند. بخشی از این گزارشها نمیتوانست در یک سفر تهیه شود، بلکه از دورة صفویه، دفاتر بازرگانی کمپانی هند شرقی بریتانیا در بندرعباس، بصره و بعدها در بوشهر تأسیس شد که گفته میشود گزارش های روزانه هم تهیه میکردند؛ چنانکه در این زمینه نیز اظهارنظرهای جالبی از آنها در دست است. این نظرات که به صورت موجز و یا مفصل در سفرنامههای خارجیان انعکاس یافتهاند، در اتخاذ نوع عملکرد دولتها در خلیج فارس بسیار مؤثر بودند. اوج حضور این مأموران در خلیج فارس، که گاه با عنوان "مستشرق" از آنها یاد میشود، با سلطنت سلسلة قاجاریه تقارن داشت. در دوران قاجار فوجی از مسافران خارجی در کسوتهای گوناگون با مقاصد مختلف به این منطقه پا گذاشتند و گزارشهایی از سفر خود را به طرق گوناگون در مجالتی مانند رویال جغرافی، اسکاتیش مگزین و نشریاتی چون رسوم کهن روسی، آرشیو روسی و روزنامهها و یا کتابهای مستقل منتشر کردند. گزارشهایی که با جریانی به نام شرقگرایی و شرقشناسی پیوندی ناگسستنی دارند. به نوشتة ادوارد سعید که در سال 1979م. یکی از آثار کالسیک در باب شرقگرایی از آن اوست: »شرقگرایی، نهادی حقوقی برای رویارویی با شرق، از راه اظهار نظرها، توصیف و آموزش مردم شرق و در نهایت، حکمرانی بر آن است. در یک کالم میتوان گفت که شرقگرایی، الگویی غربی برای تغییر ساختاری شرق و سلطه یافتن بر آن بود« )آندری یوا، 1388 :12 .)در نظریة شرقگرایی، سفرنامهنویسی به عنوان یکی از انواع گفتمان شرقگرا شناخته شده است. مسافران غربی "دیگری" را موجودی حاشیهای و فرعی تصویر میکنند. سفر به یکی از ابزارهای این گفتمان تبدیل گردید و سفرنامهنویسی به عنوان یکی از شاخههای دانش بنا نهاده شد. سفرنامهنویسان کمک کردند تا مستعمرهها یا نیمهمستعمرهها وارد نظام جهانی شوند و به سادگی و از راه توصیف "شرقیها" آنها را به جهان شناخته شدهای افزودند که مرکز آن اروپا بود. در اک ر سفرنامهها استعمار توجیه شده است؛ ایرانیها را نامتمدن نشان داده و دخالت بیگانگان در ایران را همچون لطفی به استعمارشدگان قلمداد کردهاند )همان: 13. انجمن تک رمان
مقدمه
نفوذ در خلیج فارس از قرن شانزدهم میالدی با اهداف تجاری آغاز شد و با تحوالت صنعتی و اقتصادی در جهان و ظهور استعمار در قرنهای نوزدهم و بیستم میالدی به نفوذ سیاسی و نظامی در منطقه تبدیل یافت. کشورهای مختلفی از سراسر جهان، برای تأمین مقاصد منفعتطلبانة خود به خلیج فارس چشم دوختند. از قرن 1 شانزدهم میالدی، کمپانیهای هند شرقی انگلیس 2 ، هلند 3 ، فرانسه و نیز دیگران در پی کسب امتیازات در خلیج فارس به رقابت با یکدیگر پرداختند. کنسولگریهای این کشورها نیز در این منطقه بسیار فعال بوده و برای دولت متبوع خود در پی کسب امتیاز و نفوذ بیشتر بودند. در سال 1889م. کنسولگری فرانسه در بوشهر تأسیس شد که تجهیزات تلگراف داشت و از اهداف عمدهاش، توسعة نفوذ آن کشور در منطقه به ویژه در رقابت با انگلیس بود )اسدی، 1385 :78 .)یکی از نخستین اقدامات روسها نیز برای نفوذ بیشتر در خلیج فارس، تأسیس کنسولگری بصره در سال 1881م. بود )همان: 79 .) انگلیس هم از طریق کنسولگریهای خود در منطقة خلیج فارس، در پی کسب نفوذ و امتیاز بود. برای م ال، پس از تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس در سال 1909م. سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر به محمره )خرمشهر( رفت تا از طرف شرکت با شیخ خزعل در بارة احداث خط لوله از مسجد سلیمان به آبادان و تأسیس پاالیشگاه در آنجا مذاکره کند و پس از مذاکرات مفصل و ماهرانه موفق شد با شیخ خزعل قراردادی در این زمینه ببندد )همان: 103.) رقابت میان دولتهای خارجی و کنسولگریهای آنها در خلیج فارس به اشکال گوناگون مانند استفاده از مأموران شناسایی ظاهر شد. در واقع، نفوذ آنها در این منطقه از طریق مأموران صورت میگرفت. مأمورانی که برآوردهای اطالعاتی را بیکم و کاست به دولتهای متبوع خود گزارش میکردند. بخشی از این گزارشها نمیتوانست در یک سفر تهیه شود، بلکه از دورة صفویه، دفاتر بازرگانی کمپانی هند شرقی بریتانیا در بندرعباس، بصره و بعدها در بوشهر تأسیس شد که گفته میشود گزارش های روزانه هم تهیه میکردند؛ چنانکه در این زمینه نیز اظهارنظرهای جالبی از آنها در دست است. این نظرات که به صورت موجز و یا مفصل در سفرنامههای خارجیان انعکاس یافتهاند، در اتخاذ نوع عملکرد دولتها در خلیج فارس بسیار مؤثر بودند. اوج حضور این مأموران در خلیج فارس، که گاه با عنوان "مستشرق" از آنها یاد میشود، با سلطنت سلسلة قاجاریه تقارن داشت. در دوران قاجار فوجی از مسافران خارجی در کسوتهای گوناگون با مقاصد مختلف به این منطقه پا گذاشتند و گزارشهایی از سفر خود را به طرق گوناگون در مجالتی مانند رویال جغرافی، اسکاتیش مگزین و نشریاتی چون رسوم کهن روسی، آرشیو روسی و روزنامهها و یا کتابهای مستقل منتشر کردند. گزارشهایی که با جریانی به نام شرقگرایی و شرقشناسی پیوندی ناگسستنی دارند. به نوشتة ادوارد سعید که در سال 1979م. یکی از آثار کالسیک در باب شرقگرایی از آن اوست: »شرقگرایی، نهادی حقوقی برای رویارویی با شرق، از راه اظهار نظرها، توصیف و آموزش مردم شرق و در نهایت، حکمرانی بر آن است. در یک کالم میتوان گفت که شرقگرایی، الگویی غربی برای تغییر ساختاری شرق و سلطه یافتن بر آن بود« )آندری یوا، 1388 :12 .)در نظریة شرقگرایی، سفرنامهنویسی به عنوان یکی از انواع گفتمان شرقگرا شناخته شده است. مسافران غربی "دیگری" را موجودی حاشیهای و فرعی تصویر میکنند. سفر به یکی از ابزارهای این گفتمان تبدیل گردید و سفرنامهنویسی به عنوان یکی از شاخههای دانش بنا نهاده شد. سفرنامهنویسان کمک کردند تا مستعمرهها یا نیمهمستعمرهها وارد نظام جهانی شوند و به سادگی و از راه توصیف "شرقیها" آنها را به جهان شناخته شدهای افزودند که مرکز آن اروپا بود. در اک ر سفرنامهها استعمار توجیه شده است؛ ایرانیها را نامتمدن نشان داده و دخالت بیگانگان در ایران را همچون لطفی به استعمارشدگان قلمداد کردهاند )همان: 13. انجمن تک رمان
مقدمه
نفوذ در خلیج فارس از قرن شانزدهم میالدی با اهداف تجاری آغاز شد و با تحوالت صنعتی و اقتصادی در جهان و ظهور استعمار در قرنهای نوزدهم و بیستم میالدی به نفوذ سیاسی و نظامی در منطقه تبدیل یافت. کشورهای مختلفی از سراسر جهان، برای تأمین مقاصد منفعتطلبانة خود به خلیج فارس چشم دوختند. از قرن 1 شانزدهم میالدی، کمپانیهای هند شرقی انگلیس 2 ، هلند 3 ، فرانسه و نیز دیگران در پی کسب امتیازات در خلیج فارس به رقابت با یکدیگر پرداختند. کنسولگریهای این کشورها نیز در این منطقه بسیار فعال بوده و برای دولت متبوع خود در پی کسب امتیاز و نفوذ بیشتر بودند. در سال 1889م. کنسولگری فرانسه در بوشهر تأسیس شد که تجهیزات تلگراف داشت و از اهداف عمدهاش، توسعة نفوذ آن کشور در منطقه به ویژه در رقابت با انگلیس بود )اسدی، 1385 :78 .)یکی از نخستین اقدامات روسها نیز برای نفوذ بیشتر در خلیج فارس، تأسیس کنسولگری بصره در سال 1881م. بود )همان: 79 .) انگلیس هم از طریق کنسولگریهای خود در منطقة خلیج فارس، در پی کسب نفوذ و امتیاز بود. برای م ال، پس از تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس در سال 1909م. سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر به محمره )خرمشهر( رفت تا از طرف شرکت با شیخ خزعل در بارة احداث خط لوله از مسجد سلیمان به آبادان و تأسیس پاالیشگاه در آنجا مذاکره کند و پس از مذاکرات مفصل و ماهرانه موفق شد با شیخ خزعل قراردادی در این زمینه ببندد )همان: 103.) رقابت میان دولتهای خارجی و کنسولگریهای آنها در خلیج فارس به اشکال گوناگون مانند استفاده از مأموران شناسایی ظاهر شد. در واقع، نفوذ آنها در این منطقه از طریق مأموران صورت میگرفت. مأمورانی که برآوردهای اطالعاتی را بیکم و کاست به دولتهای متبوع خود گزارش میکردند. بخشی از این گزارشها نمیتوانست در یک سفر تهیه شود، بلکه از دورة صفویه، دفاتر بازرگانی کمپانی هند شرقی بریتانیا در بندرعباس، بصره و بعدها در بوشهر تأسیس شد که گفته میشود گزارش های روزانه هم تهیه میکردند؛ چنانکه در این زمینه نیز اظهارنظرهای جالبی از آنها در دست است. این نظرات که به صورت موجز و یا مفصل در سفرنامههای خارجیان انعکاس یافتهاند، در اتخاذ نوع عملکرد دولتها در خلیج فارس بسیار مؤثر بودند. اوج حضور این مأموران در خلیج فارس، که گاه با عنوان "مستشرق" از آنها یاد میشود، با سلطنت سلسلة قاجاریه تقارن داشت. در دوران قاجار فوجی از مسافران خارجی در کسوتهای گوناگون با مقاصد مختلف به این منطقه پا گذاشتند و گزارشهایی از سفر خود را به طرق گوناگون در مجالتی مانند رویال جغرافی، اسکاتیش مگزین و نشریاتی چون رسوم کهن روسی، آرشیو روسی و روزنامهها و یا کتابهای مستقل منتشر کردند. گزارشهایی که با جریانی به نام شرقگرایی و شرقشناسی پیوندی ناگسستنی دارند. به نوشتة ادوارد سعید که در سال 1979م. یکی از آثار کالسیک در باب شرقگرایی از آن اوست: »شرقگرایی، نهادی حقوقی برای رویارویی با شرق، از راه اظهار نظرها، توصیف و آموزش مردم شرق و در نهایت، حکمرانی بر آن است. در یک کالم میتوان گفت که شرقگرایی، الگویی غربی برای تغییر ساختاری شرق و سلطه یافتن بر آن بود« )آندری یوا، 1388 :12 .)در نظریة شرقگرایی، سفرنامهنویسی به عنوان یکی از انواع گفتمان شرقگرا شناخته شده است. مسافران غربی "دیگری" را موجودی حاشیهای و فرعی تصویر میکنند. سفر به یکی از ابزارهای این گفتمان تبدیل گردید و سفرنامهنویسی به عنوان یکی از شاخههای دانش بنا نهاده شد. سفرنامهنویسان کمک کردند تا مستعمرهها یا نیمهمستعمرهها وارد نظام جهانی شوند و به سادگی و از راه توصیف "شرقیها" آنها را به جهان شناخته شدهای افزودند که مرکز آن اروپا بود. در اک ر سفرنامهها استعمار توجیه شده است؛ ایرانیها را نامتمدن نشان داده و دخالت بیگانگان در ایران را همچون لطفی به استعمارشدگان قلمداد کردهاند )همان: 13. انجمن تک رمان
مقدمه
نفوذ در خلیج فارس از قرن شانزدهم میالدی با اهداف تجاری آغاز شد و با تحوالت صنعتی و اقتصادی در جهان و ظهور استعمار در قرنهای نوزدهم و بیستم میالدی به نفوذ سیاسی و نظامی در منطقه تبدیل یافت. کشورهای مختلفی از سراسر جهان، برای تأمین مقاصد منفعتطلبانة خود به خلیج فارس چشم دوختند. از قرن 1 شانزدهم میالدی، کمپانیهای هند شرقی انگلیس 2 ، هلند 3 ، فرانسه و نیز دیگران در پی کسب امتیازات در خلیج فارس به رقابت با یکدیگر پرداختند. کنسولگریهای این کشورها نیز در این منطقه بسیار فعال بوده و برای دولت متبوع خود در پی کسب امتیاز و نفوذ بیشتر بودند. در سال 1889م. کنسولگری فرانسه در بوشهر تأسیس شد که تجهیزات تلگراف داشت و از اهداف عمدهاش، توسعة نفوذ آن کشور در منطقه به ویژه در رقابت با انگلیس بود )اسدی، 1385 :78 .)یکی از نخستین اقدامات روسها نیز برای نفوذ بیشتر در خلیج فارس، تأسیس کنسولگری بصره در سال 1881م. بود )همان: 79 .) انگلیس هم از طریق کنسولگریهای خود در منطقة خلیج فارس، در پی کسب نفوذ و امتیاز بود. برای م ال، پس از تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس در سال 1909م. سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر به محمره )خرمشهر( رفت تا از طرف شرکت با شیخ خزعل در بارة احداث خط لوله از مسجد سلیمان به آبادان و تأسیس پاالیشگاه در آنجا مذاکره کند و پس از مذاکرات مفصل و ماهرانه موفق شد با شیخ خزعل قراردادی در این زمینه ببندد )همان: 103.) رقابت میان دولتهای خارجی و کنسولگریهای آنها در خلیج فارس به اشکال گوناگون مانند استفاده از مأموران شناسایی ظاهر شد. در واقع، نفوذ آنها در این منطقه از طریق مأموران صورت میگرفت. مأمورانی که برآوردهای اطالعاتی را بیکم و کاست به دولتهای متبوع خود گزارش میکردند. بخشی از این گزارشها نمیتوانست در یک سفر تهیه شود، بلکه از دورة صفویه، دفاتر بازرگانی کمپانی هند شرقی بریتانیا در بندرعباس، بصره و بعدها در بوشهر تأسیس شد که گفته میشود گزارش های روزانه هم تهیه میکردند؛ چنانکه در این زمینه نیز اظهارنظرهای جالبی از آنها در دست است. این نظرات که به صورت موجز و یا مفصل در سفرنامههای خارجیان انعکاس یافتهاند، در اتخاذ نوع عملکرد دولتها در خلیج فارس بسیار مؤثر بودند. اوج حضور این مأموران در خلیج فارس، که گاه با عنوان "مستشرق" از آنها یاد میشود، با سلطنت سلسلة قاجاریه تقارن داشت. در دوران قاجار فوجی از مسافران خارجی در کسوتهای گوناگون با مقاصد مختلف به این منطقه پا گذاشتند و گزارشهایی از سفر خود را به طرق گوناگون در مجالتی مانند رویال جغرافی، اسکاتیش مگزین و نشریاتی چون رسوم کهن روسی، آرشیو روسی و روزنامهها و یا کتابهای مستقل منتشر کردند. گزارشهایی که با جریانی به نام شرقگرایی و شرقشناسی پیوندی ناگسستنی دارند. به نوشتة ادوارد سعید که در سال 1979م. یکی از آثار کالسیک در باب شرقگرایی از آن اوست: »شرقگرایی، نهادی حقوقی برای رویارویی با شرق، از راه اظهار نظرها، توصیف و آموزش مردم شرق و در نهایت، حکمرانی بر آن است. در یک کالم میتوان گفت که شرقگرایی، الگویی غربی برای تغییر ساختاری شرق و سلطه یافتن بر آن بود« )آندری یوا، 1388 :12 .)در نظریة شرقگرایی، سفرنامهنویسی به عنوان یکی از انواع گفتمان شرقگرا شناخته شده است. مسافران غربی "دیگری" را موجودی حاشیهای و فرعی تصویر میکنند. سفر به یکی از ابزارهای این گفتمان تبدیل گردید و سفرنامهنویسی به عنوان یکی از شاخههای دانش بنا نهاده شد. سفرنامهنویسان کمک کردند تا مستعمرهها یا نیمهمستعمرهها وارد نظام جهانی شوند و به سادگی و از راه توصیف "شرقیها" آنها را به جهان شناخته شدهای افزودند که مرکز آن اروپا بود. در اک ر سفرنامهها استعمار توجیه شده است؛ ایرانیها را نامتمدن نشان داده و دخالت بیگانگان در ایران را همچون لطفی به استعمارشدگان قلمداد کردهاند )همان: 13. انجمن تک رمان
مقدمه
نفوذ در خلیج فارس از قرن شانزدهم میالدی با اهداف تجاری آغاز شد و با تحوالت صنعتی و اقتصادی در جهان و ظهور استعمار در قرنهای نوزدهم و بیستم میالدی به نفوذ سیاسی و نظامی در منطقه تبدیل یافت. کشورهای مختلفی از سراسر جهان، برای تأمین مقاصد منفعتطلبانة خود به خلیج فارس چشم دوختند. از قرن 1 شانزدهم میالدی، کمپانیهای هند شرقی انگلیس 2 ، هلند 3 ، فرانسه و نیز دیگران در پی کسب امتیازات در خلیج فارس به رقابت با یکدیگر پرداختند. کنسولگریهای این کشورها نیز در این منطقه بسیار فعال بوده و برای دولت متبوع خود در پی کسب امتیاز و نفوذ بیشتر بودند. در سال 1889م. کنسولگری فرانسه در بوشهر تأسیس شد که تجهیزات تلگراف داشت و از اهداف عمدهاش، توسعة نفوذ آن کشور در منطقه به ویژه در رقابت با انگلیس بود )اسدی، 1385 :78 .)یکی از نخستین اقدامات روسها نیز برای نفوذ بیشتر در خلیج فارس، تأسیس کنسولگری بصره در سال 1881م. بود )همان: 79 .) انگلیس هم از طریق کنسولگریهای خود در منطقة خلیج فارس، در پی کسب نفوذ و امتیاز بود. برای م ال، پس از تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس در سال 1909م. سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر به محمره )خرمشهر( رفت تا از طرف شرکت با شیخ خزعل در بارة احداث خط لوله از مسجد سلیمان به آبادان و تأسیس پاالیشگاه در آنجا مذاکره کند و پس از مذاکرات مفصل و ماهرانه موفق شد با شیخ خزعل قراردادی در این زمینه ببندد )همان: 103.) رقابت میان دولتهای خارجی و کنسولگریهای آنها در خلیج فارس به اشکال گوناگون مانند استفاده از مأموران شناسایی ظاهر شد. در واقع، نفوذ آنها در این منطقه از طریق مأموران صورت میگرفت. مأمورانی که برآوردهای اطالعاتی را بیکم و کاست به دولتهای متبوع خود گزارش میکردند. بخشی از این گزارشها نمیتوانست در یک سفر تهیه شود، بلکه از دورة صفویه، دفاتر بازرگانی کمپانی هند شرقی بریتانیا در بندرعباس، بصره و بعدها در بوشهر تأسیس شد که گفته میشود گزارش های روزانه هم تهیه میکردند؛ چنانکه در این زمینه نیز اظهارنظرهای جالبی از آنها در دست است. این نظرات که به صورت موجز و یا مفصل در سفرنامههای خارجیان انعکاس یافتهاند، در اتخاذ نوع عملکرد دولتها در خلیج فارس بسیار مؤثر بودند. اوج حضور این مأموران در خلیج فارس، که گاه با عنوان "مستشرق" از آنها یاد میشود، با سلطنت سلسلة قاجاریه تقارن داشت. در دوران قاجار فوجی از مسافران خارجی در کسوتهای گوناگون با مقاصد مختلف به این منطقه پا گذاشتند و گزارشهایی از سفر خود را به طرق گوناگون در مجالتی مانند رویال جغرافی، اسکاتیش مگزین و نشریاتی چون رسوم کهن روسی، آرشیو روسی و روزنامهها و یا کتابهای مستقل منتشر کردند. گزارشهایی که با جریانی به نام شرقگرایی و شرقشناسی پیوندی ناگسستنی دارند. به نوشتة ادوارد سعید که در سال 1979م. یکی از آثار کالسیک در باب شرقگرایی از آن اوست: »شرقگرایی، نهادی حقوقی برای رویارویی با شرق، از راه اظهار نظرها، توصیف و آموزش مردم شرق و در نهایت، حکمرانی بر آن است. در یک کالم میتوان گفت که شرقگرایی، الگویی غربی برای تغییر ساختاری شرق و سلطه یافتن بر آن بود« )آندری یوا، 1388 :12 .)در نظریة شرقگرایی، سفرنامهنویسی به عنوان یکی از انواع گفتمان شرقگرا شناخته شده است. مسافران غربی "دیگری" را موجودی حاشیهای و فرعی تصویر میکنند. سفر به یکی از ابزارهای این گفتمان تبدیل گردید و سفرنامهنویسی به عنوان یکی از شاخههای دانش بنا نهاده شد. سفرنامهنویسان کمک کردند تا مستعمرهها یا نیمهمستعمرهها وارد نظام جهانی شوند و به سادگی و از راه توصیف "شرقیها" آنها را به جهان شناخته شدهای افزودند که مرکز آن اروپا بود. در اک ر سفرنامهها استعمار توجیه شده است؛ ایرانیها را نامتمدن نشان داده و دخالت بیگانگان در ایران را همچون لطفی به استعمارشدگان قلمداد کردهاند )همان: 13. انجمن تک رمان
مقدمه
نفوذ در خلیج فارس از قرن شانزدهم میالدی با اهداف تجاری آغاز شد و با تحوالت صنعتی و اقتصادی در جهان و ظهور استعمار در قرنهای نوزدهم و بیستم میالدی به نفوذ سیاسی و نظامی در منطقه تبدیل یافت. کشورهای مختلفی از سراسر جهان، برای تأمین مقاصد منفعتطلبانة خود به خلیج فارس چشم دوختند. از قرن 1 شانزدهم میالدی، کمپانیهای هند شرقی انگلیس 2 ، هلند 3 ، فرانسه و نیز دیگران در پی کسب امتیازات در خلیج فارس به رقابت با یکدیگر پرداختند. کنسولگریهای این کشورها نیز در این منطقه بسیار فعال بوده و برای دولت متبوع خود در پی کسب امتیاز و نفوذ بیشتر بودند. در سال 1889م. کنسولگری فرانسه در بوشهر تأسیس شد که تجهیزات تلگراف داشت و از اهداف عمدهاش، توسعة نفوذ آن کشور در منطقه به ویژه در رقابت با انگلیس بود )اسدی، 1385 :78 .)یکی از نخستین اقدامات روسها نیز برای نفوذ بیشتر در خلیج فارس، تأسیس کنسولگری بصره در سال 1881م. بود )همان: 79 .) انگلیس هم از طریق کنسولگریهای خود در منطقة خلیج فارس، در پی کسب نفوذ و امتیاز بود. برای م ال، پس از تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس در سال 1909م. سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر به محمره )خرمشهر( رفت تا از طرف شرکت با شیخ خزعل در بارة احداث خط لوله از مسجد سلیمان به آبادان و تأسیس پاالیشگاه در آنجا مذاکره کند و پس از مذاکرات مفصل و ماهرانه موفق شد با شیخ خزعل قراردادی در این زمینه ببندد )همان: 103.) رقابت میان دولتهای خارجی و کنسولگریهای آنها در خلیج فارس به اشکال گوناگون مانند استفاده از مأموران شناسایی ظاهر شد. در واقع، نفوذ آنها در این منطقه از طریق مأموران صورت میگرفت. مأمورانی که برآوردهای اطالعاتی را بیکم و کاست به دولتهای متبوع خود گزارش میکردند. بخشی از این گزارشها نمیتوانست در یک سفر تهیه شود، بلکه از دورة صفویه، دفاتر بازرگانی کمپانی هند شرقی بریتانیا در بندرعباس، بصره و بعدها در بوشهر تأسیس شد که گفته میشود گزارش های روزانه هم تهیه میکردند؛ چنانکه در این زمینه نیز اظهارنظرهای جالبی از آنها در دست است. این نظرات که به صورت موجز و یا مفصل در سفرنامههای خارجیان انعکاس یافتهاند، در اتخاذ نوع عملکرد دولتها در خلیج فارس بسیار مؤثر بودند. اوج حضور این مأموران در خلیج فارس، که گاه با عنوان "مستشرق" از آنها یاد میشود، با سلطنت سلسلة قاجاریه تقارن داشت. در دوران قاجار فوجی از مسافران خارجی در کسوتهای گوناگون با مقاصد مختلف به این منطقه پا گذاشتند و گزارشهایی از سفر خود را به طرق گوناگون در مجالتی مانند رویال جغرافی، اسکاتیش مگزین و نشریاتی چون رسوم کهن روسی، آرشیو روسی و روزنامهها و یا کتابهای مستقل منتشر کردند. گزارشهایی که با جریانی به نام شرقگرایی و شرقشناسی پیوندی ناگسستنی دارند. به نوشتة ادوارد سعید که در سال 1979م. یکی از آثار کالسیک در باب شرقگرایی از آن اوست: »شرقگرایی، نهادی حقوقی برای رویارویی با شرق، از راه اظهار نظرها، توصیف و آموزش مردم شرق و در نهایت، حکمرانی بر آن است. در یک کالم میتوان گفت که شرقگرایی، الگویی غربی برای تغییر ساختاری شرق و سلطه یافتن بر آن بود« )آندری یوا، 1388 :12 .)در نظریة شرقگرایی، سفرنامهنویسی به عنوان یکی از انواع گفتمان شرقگرا شناخته شده است. مسافران غربی "دیگری" را موجودی حاشیهای و فرعی تصویر میکنند. سفر به یکی از ابزارهای این گفتمان تبدیل گردید و سفرنامهنویسی به عنوان یکی از شاخههای دانش بنا نهاده شد. سفرنامهنویسان کمک کردند تا مستعمرهها یا نیمهمستعمرهها وارد نظام جهانی شوند و به سادگی و از راه توصیف "شرقیها" آنها را به جهان شناخته شدهای افزودند که مرکز آن اروپا بود. در اک ر سفرنامهها استعمار توجیه شده است؛ ایرانیها را نامتمدن نشان داده و دخالت بیگانگان در ایران را همچون لطفی به استعمارشدگان قلمداد کردهاند )همان: 13. انجمن تک رمان
مقدمه
نفوذ در خلیج فارس از قرن شانزدهم میالدی با اهداف تجاری آغاز شد و با تحوالت صنعتی و اقتصادی در جهان و ظهور استعمار در قرنهای نوزدهم و بیستم میالدی به نفوذ سیاسی و نظامی در منطقه تبدیل یافت. کشورهای مختلفی از سراسر جهان، برای تأمین مقاصد منفعتطلبانة خود به خلیج فارس چشم دوختند. از قرن 1 شانزدهم میالدی، کمپانیهای هند شرقی انگلیس 2 ، هلند 3 ، فرانسه و نیز دیگران در پی کسب امتیازات در خلیج فارس به رقابت با یکدیگر پرداختند. کنسولگریهای این کشورها نیز در این منطقه بسیار فعال بوده و برای دولت متبوع خود در پی کسب امتیاز و نفوذ بیشتر بودند. در سال 1889م. کنسولگری فرانسه در بوشهر تأسیس شد که تجهیزات تلگراف داشت و از اهداف عمدهاش، توسعة نفوذ آن کشور در منطقه به ویژه در رقابت با انگلیس بود )اسدی، 1385 :78 .)یکی از نخستین اقدامات روسها نیز برای نفوذ بیشتر در خلیج فارس، تأسیس کنسولگری بصره در سال 1881م. بود )همان: 79 .) انگلیس هم از طریق کنسولگریهای خود در منطقة خلیج فارس، در پی کسب نفوذ و امتیاز بود. برای م ال، پس از تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس در سال 1909م. سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر به محمره )خرمشهر( رفت تا از طرف شرکت با شیخ خزعل در بارة احداث خط لوله از مسجد سلیمان به آبادان و تأسیس پاالیشگاه در آنجا مذاکره کند و پس از مذاکرات مفصل و ماهرانه موفق شد با شیخ خزعل قراردادی در این زمینه ببندد )همان: 103.) رقابت میان دولتهای خارجی و کنسولگریهای آنها در خلیج فارس به اشکال گوناگون مانند استفاده از مأموران شناسایی ظاهر شد. در واقع، نفوذ آنها در این منطقه از طریق مأموران صورت میگرفت. مأمورانی که برآوردهای اطالعاتی را بیکم و کاست به دولتهای متبوع خود گزارش میکردند. بخشی از این گزارشها نمیتوانست در یک سفر تهیه شود، بلکه از دورة صفویه، دفاتر بازرگانی کمپانی هند شرقی بریتانیا در بندرعباس، بصره و بعدها در بوشهر تأسیس شد که گفته میشود گزارش های روزانه هم تهیه میکردند؛ چنانکه در این زمینه نیز اظهارنظرهای جالبی از آنها در دست است. این نظرات که به صورت موجز و یا مفصل در سفرنامههای خارجیان انعکاس یافتهاند، در اتخاذ نوع عملکرد دولتها در خلیج فارس بسیار مؤثر بودند. اوج حضور این مأموران در خلیج فارس، که گاه با عنوان "مستشرق" از آنها یاد میشود، با سلطنت سلسلة قاجاریه تقارن داشت. در دوران قاجار فوجی از مسافران خارجی در کسوتهای گوناگون با مقاصد مختلف به این منطقه پا گذاشتند و گزارشهایی از سفر خود را به طرق گوناگون در مجالتی مانند رویال جغرافی، اسکاتیش مگزین و نشریاتی چون رسوم کهن روسی، آرشیو روسی و روزنامهها و یا کتابهای مستقل منتشر کردند. گزارشهایی که با جریانی به نام شرقگرایی و شرقشناسی پیوندی ناگسستنی دارند. به نوشتة ادوارد سعید که در سال 1979م. یکی از آثار کالسیک در باب شرقگرایی از آن اوست: »شرقگرایی، نهادی حقوقی برای رویارویی با شرق، از راه اظهار نظرها، توصیف و آموزش مردم شرق و در نهایت، حکمرانی بر آن است. در یک کالم میتوان گفت که شرقگرایی، الگویی غربی برای تغییر ساختاری شرق و سلطه یافتن بر آن بود« )آندری یوا، 1388 :12 .)در نظریة شرقگرایی، سفرنامهنویسی به عنوان یکی از انواع گفتمان شرقگرا شناخته شده است. مسافران غربی "دیگری" را موجودی حاشیهای و فرعی تصویر میکنند. سفر به یکی از ابزارهای این گفتمان تبدیل گردید و سفرنامهنویسی به عنوان یکی از شاخههای دانش بنا نهاده شد. سفرنامهنویسان کمک کردند تا مستعمرهها یا نیمهمستعمرهها وارد نظام جهانی شوند و به سادگی و از راه توصیف "شرقیها" آنها را به جهان شناخته شدهای افزودند که مرکز آن اروپا بود. در اک ر سفرنامهها استعمار توجیه شده است؛ ایرانیها را نامتمدن نشان داده و دخالت بیگانگان در ایران را همچون لطفی به استعمارشدگان قلمداد کردهاند )همان: 13. انجمن تک رمان
مقدمه
نفوذ در خلیج فارس از قرن شانزدهم میالدی با اهداف تجاری آغاز شد و با تحوالت صنعتی و اقتصادی در جهان و ظهور استعمار در قرنهای نوزدهم و بیستم میالدی به نفوذ سیاسی و نظامی در منطقه تبدیل یافت. کشورهای مختلفی از سراسر جهان، برای تأمین مقاصد منفعتطلبانة خود به خلیج فارس چشم دوختند. از قرن 1 شانزدهم میالدی، کمپانیهای هند شرقی انگلیس 2 ، هلند 3 ، فرانسه و نیز دیگران در پی کسب امتیازات در خلیج فارس به رقابت با یکدیگر پرداختند. کنسولگریهای این کشورها نیز در این منطقه بسیار فعال بوده و برای دولت متبوع خود در پی کسب امتیاز و نفوذ بیشتر بودند. در سال 1889م. کنسولگری فرانسه در بوشهر تأسیس شد که تجهیزات تلگراف داشت و از اهداف عمدهاش، توسعة نفوذ آن کشور در منطقه به ویژه در رقابت با انگلیس بود )اسدی، 1385 :78 .)یکی از نخستین اقدامات روسها نیز برای نفوذ بیشتر در خلیج فارس، تأسیس کنسولگری بصره در سال 1881م. بود )همان: 79 .) انگلیس هم از طریق کنسولگریهای خود در منطقة خلیج فارس، در پی کسب نفوذ و امتیاز بود. برای م ال، پس از تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس در سال 1909م. سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر به محمره )خرمشهر( رفت تا از طرف شرکت با شیخ خزعل در بارة احداث خط لوله از مسجد سلیمان به آبادان و تأسیس پاالیشگاه در آنجا مذاکره کند و پس از مذاکرات مفصل و ماهرانه موفق شد با شیخ خزعل قراردادی در این زمینه ببندد )همان: 103.) رقابت میان دولتهای خارجی و کنسولگریهای آنها در خلیج فارس به اشکال گوناگون مانند استفاده از مأموران شناسایی ظاهر شد. در واقع، نفوذ آنها در این منطقه از طریق مأموران صورت میگرفت. مأمورانی که برآوردهای اطالعاتی را بیکم و کاست به دولتهای متبوع خود گزارش میکردند. بخشی از این گزارشها نمیتوانست در یک سفر تهیه شود، بلکه از دورة صفویه، دفاتر بازرگانی کمپانی هند شرقی بریتانیا در بندرعباس، بصره و بعدها در بوشهر تأسیس شد که گفته میشود گزارش های روزانه هم تهیه میکردند؛ چنانکه در این زمینه نیز اظهارنظرهای جالبی از آنها در دست است. این نظرات که به صورت موجز و یا مفصل در سفرنامههای خارجیان انعکاس یافتهاند، در اتخاذ نوع عملکرد دولتها در خلیج فارس بسیار مؤثر بودند. اوج حضور این مأموران در خلیج فارس، که گاه با عنوان "مستشرق" از آنها یاد میشود، با سلطنت سلسلة قاجاریه تقارن داشت. در دوران قاجار فوجی از مسافران خارجی در کسوتهای گوناگون با مقاصد مختلف به این منطقه پا گذاشتند و گزارشهایی از سفر خود را به طرق گوناگون در مجالتی مانند رویال جغرافی، اسکاتیش مگزین و نشریاتی چون رسوم کهن روسی، آرشیو روسی و روزنامهها و یا کتابهای مستقل منتشر کردند. گزارشهایی که با جریانی به نام شرقگرایی و شرقشناسی پیوندی ناگسستنی دارند. به نوشتة ادوارد سعید که در سال 1979م. یکی از آثار کالسیک در باب شرقگرایی از آن اوست: »شرقگرایی، نهادی حقوقی برای رویارویی با شرق، از راه اظهار نظرها، توصیف و آموزش مردم شرق و در نهایت، حکمرانی بر آن است. در یک کالم میتوان گفت که شرقگرایی، الگویی غربی برای تغییر ساختاری شرق و سلطه یافتن بر آن بود« )آندری یوا، 1388 :12 .)در نظریة شرقگرایی، سفرنامهنویسی به عنوان یکی از انواع گفتمان شرقگرا شناخته شده است. مسافران غربی "دیگری" را موجودی حاشیهای و فرعی تصویر میکنند. سفر به یکی از ابزارهای این گفتمان تبدیل گردید و سفرنامهنویسی به عنوان یکی از شاخههای دانش بنا نهاده شد. سفرنامهنویسان کمک کردند تا مستعمرهها یا نیمهمستعمرهها وارد نظام جهانی شوند و به سادگی و از راه توصیف "شرقیها" آنها را به جهان شناخته شدهای افزودند که مرکز آن اروپا بود. در اک ر سفرنامهها استعمار توجیه شده است؛ ایرانیها را نامتمدن نشان داده و دخالت بیگانگان در ایران را همچون لطفی به استعمارشدگان قلمداد کردهاند )همان: 13. انجمن تک رمان
مقدمه
نفوذ در خلیج فارس از قرن شانزدهم میالدی با اهداف تجاری آغاز شد و با تحوالت صنعتی و اقتصادی در جهان و ظهور استعمار در قرنهای نوزدهم و بیستم میالدی به نفوذ سیاسی و نظامی در منطقه تبدیل یافت. کشورهای مختلفی از سراسر جهان، برای تأمین مقاصد منفعتطلبانة خود به خلیج فارس چشم دوختند. از قرن 1 شانزدهم میالدی، کمپانیهای هند شرقی انگلیس 2 ، هلند 3 ، فرانسه و نیز دیگران در پی کسب امتیازات در خلیج فارس به رقابت با یکدیگر پرداختند. کنسولگریهای این کشورها نیز در این منطقه بسیار فعال بوده و برای دولت متبوع خود در پی کسب امتیاز و نفوذ بیشتر بودند. در سال 1889م. کنسولگری فرانسه در بوشهر تأسیس شد که تجهیزات تلگراف داشت و از اهداف عمدهاش، توسعة نفوذ آن کشور در منطقه به ویژه در رقابت با انگلیس بود )اسدی، 1385 :78 .)یکی از نخستین اقدامات روسها نیز برای نفوذ بیشتر در خلیج فارس، تأسیس کنسولگری بصره در سال 1881م. بود )همان: 79 .) انگلیس هم از طریق کنسولگریهای خود در منطقة خلیج فارس، در پی کسب نفوذ و امتیاز بود. برای م ال، پس از تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس در سال 1909م. سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر به محمره )خرمشهر( رفت تا از طرف شرکت با شیخ خزعل در بارة احداث خط لوله از مسجد سلیمان به آبادان و تأسیس پاالیشگاه در آنجا مذاکره کند و پس از مذاکرات مفصل و ماهرانه موفق شد با شیخ خزعل قراردادی در این زمینه ببندد )همان: 103.) رقابت میان دولتهای خارجی و کنسولگریهای آنها در خلیج فارس به اشکال گوناگون مانند استفاده از مأموران شناسایی ظاهر شد. در واقع، نفوذ آنها در این منطقه از طریق مأموران صورت میگرفت. مأمورانی که برآوردهای اطالعاتی را بیکم و کاست به دولتهای متبوع خود گزارش میکردند. بخشی از این گزارشها نمیتوانست در یک سفر تهیه شود، بلکه از دورة صفویه، دفاتر بازرگانی کمپانی هند شرقی بریتانیا در بندرعباس، بصره و بعدها در بوشهر تأسیس شد که گفته میشود گزارش های روزانه هم تهیه میکردند؛ چنانکه در این زمینه نیز اظهارنظرهای جالبی از آنها در دست است. این نظرات که به صورت موجز و یا مفصل در سفرنامههای خارجیان انعکاس یافتهاند، در اتخاذ نوع عملکرد دولتها در خلیج فارس بسیار مؤثر بودند. اوج حضور این مأموران در خلیج فارس، که گاه با عنوان "مستشرق" از آنها یاد میشود، با سلطنت سلسلة قاجاریه تقارن داشت. در دوران قاجار فوجی از مسافران خارجی در کسوتهای گوناگون با مقاصد مختلف به این منطقه پا گذاشتند و گزارشهایی از سفر خود را به طرق گوناگون در مجالتی مانند رویال جغرافی، اسکاتیش مگزین و نشریاتی چون رسوم کهن روسی، آرشیو روسی و روزنامهها و یا کتابهای مستقل منتشر کردند. گزارشهایی که با جریانی به نام شرقگرایی و شرقشناسی پیوندی ناگسستنی دارند. به نوشتة ادوارد سعید که در سال 1979م. یکی از آثار کالسیک در باب شرقگرایی از آن اوست: »شرقگرایی، نهادی حقوقی برای رویارویی با شرق، از راه اظهار نظرها، توصیف و آموزش مردم شرق و در نهایت، حکمرانی بر آن است. در یک کالم میتوان گفت که شرقگرایی، الگویی غربی برای تغییر ساختاری شرق و سلطه یافتن بر آن بود« )آندری یوا، 1388 :12 .)در نظریة شرقگرایی، سفرنامهنویسی به عنوان یکی از انواع گفتمان شرقگرا شناخته شده است. مسافران غربی "دیگری" را موجودی حاشیهای و فرعی تصویر میکنند. سفر به یکی از ابزارهای این گفتمان تبدیل گردید و سفرنامهنویسی به عنوان یکی از شاخههای دانش بنا نهاده شد. سفرنامهنویسان کمک کردند تا مستعمرهها یا نیمهمستعمرهها وارد نظام جهانی شوند و به سادگی و از راه توصیف "شرقیها" آنها را به جهان شناخته شدهای افزودند که مرکز آن اروپا بود. در اک ر سفرنامهها استعمار توجیه شده است؛ ایرانیها را نامتمدن نشان داده و دخالت بیگانگان در ایران را همچون لطفی به استعمارشدگان قلمداد کردهاند )همان: 13. انجمن تک رمان
