تاریخ ایران جنگ افزارهای ایرانیان در عصر ساسانی

[~S A R A~]

شمشیر

شمشیر در جنگ‌های ایران باستان بسیار کاربرد داشته است. به دیگر سخن از هخامنشیان تا ساسانیان شمشیر «... نبرد افزار اصلی رزمگاه...» (حکمت، 1350: 191) بوده است. در دوره مورد بحث نیز شمشیر به سواره‌نظام اختصاص داشت. شمشیرهای این عصر بلند، راست، پهن و دو دمه بود و به وسیله تسمه‌ای چرمی که از غلاف آن عبور می‌کرد به دو طرف کمر بسته می‌شد (ضیاء‌پور، 1343: 5-294). هر یک از تسمه‌ها از داخل یک اتصال P شکل که بر روی غلاف قرار داشت گذر می‌کرد و تغییر انحنای آن به سرباز این اجازه را می‌داد، تا شمشیر را با سرعت از غلاف بیرون کشد (فرخ، 1387: 21). تیزی شمشیرهای عصر ساسانی نسبت به دوره قبل (اشکانیان) دو برابر بوده است (پوربهمن، 1386: 171). شکل این سلاح را می‌توان در سنگ‌نگاره‌ها و نقوش ب*ر*جسته ساسانی، از جمله در چوگان بیشابورکازرون، نقش رجب شیراز، سراب بهرام ممسنی و طاق بستان کرمانشاه مشاهده کرد.

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[~S A R A~]

شمشیرهای این دوره در مقایسه با شمشیرهای اشکانیان بلندتر و نازک‌تر بود، ساسانیان طول آن را به حدود 110 سانتی‌متر و عرض آن را به 5 تا 8 سانتی‌متر افزایش دادند (فرخ، 1387: 20). اما بیشتر تغییرات آن مربوط به دسته شمشیر بود که نقش آن را در سنگ‌نگاره‌های بیشابور و نقش رجب می‌توان مشاهده کرد (همان). با اینکه سرزمین ایران خود از معادن آهن برخوردار بود گاهی نیز آن را از هند یا چین وارد می‌کردند تا در کارگاه‌های ساخت شمشیر از آن استفاده شود. در اعصار قدیم شمشیر در دست داشتن به هنگام بر تخت نشستن برای تمامی شاهان معمول و آن‌چنان حائز اهمیت بود که هنگامی که شاهی را از تخت به زیر می‌کشیدند، شمشیر شاهی را از او بازپس می‌گرفتند. (دینوری، 1384: 113)

در اواخر دوره ساسانی در شکل شمشیر تغییراتی به‌وجود آمد به این ترتیب که «غلاف‌ها و دسته‌های شمشیر با ورقه‌های نازکی از نقره و طلا تزیین شده بود، ورقه‌ای در اطراف و در پشت غلاف پیچیده شده بود و در آنجا لبه‌ها به هم می‌رسیدند و تکه‌ای باریک و صاف اضافه می‌شد تا محل اتصال را محکم‌تر کند. پشت غلاف نیز معمولاً با شیوه حرکات مارپیچی تزئین می‌شد. قسمت جلوی غلاف همانند کلاه‌خود اسپانگن هلم [چند تکه] با طرح پرهای پرنده و رنگارنگ تزئین می‌شد...» (فرخ، 1387: 22) با این همه در دوره فتوحات اعراب مسلمان و فروپاشی این حکومت دیرینه سال و تصرف اموال ایرانیان علاوه بر جامه‌ها، گوهرها، ادویه و عطریات از جمله غنایم به دست آمده شمشیرهای معروف خسرو دوم و نعمان‌بن منذر بود که به نزد خلیفه عمر، به مدینه فرستاده شد (کریستن‌سن، 1384: 362).

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[~S A R A~]

زره

زره عبارت بود از لباس جنگی از ج*ن*س چرم و یا بافته شده از حلقه‌های فلزی که سربازان در هنگام جنگ به تن می‌کردند. نظامیان ایرانی از دیرباز بخش‌هایی از ب*دن خود را به وسیله زره می‌پوشاندند. سپاهیان ساسانی انواعی از زره‌های چند‌لایه، زره ورقه‌ورقه، زره پولکی یا فلسی و جوشن استفاده می‌کردند. در یکی از کتاب‌های پهلوی که در دست داریم، از زره حلقه‌حلقه و زره چهار پاره یا چهار تکه یاد شده است (یادگار زریران، 1374: 52). در مقایسه با دوره پارتیان که زره‌های پولکدار می‌پوشیدند، سواران ساسانی بیشتر از زره‌های زنجیری استفاده می‌کردند. (شیپمان، 1384: 114)

آمیئن مارسلن، افسر رومی و مورخ قرن چهارم میلادی، که خود در جنگ‌های رومیان با شاپور دوم شرکت داشته است در وصف زره ایرانیان می‌گوید: «.... سراپای این گروه [ایرانیان] غرق آهن و فولاد بود و طوری قطعات آهن را به اندازه اعضا ب*دن درست کرده بودند که محل اتصال آن‌ها با یکدیگر مطابق بود با سربند اعضای ب*دن، و بدین جهت هیچ مانعی از برای حرکت آن اعضا تصور نمی‌رفت...» (مارسلن، 1310: 97). وی در جایی دیگر در مورد مقاومت زره این دوره باز می‌نویسد: «.... هیچ یک از تیرهای ما هم به ب*دن آن‌ها [ایرانیان] کارگر نمی‌گشت و تماماً به زره فولادین خورده و می‌افتاد...» (همان: 74) سواره‌نظام سنگین اسلحه را گویا به‌ خاطر داشتن همین زره سنگین بود که «تنوریک» می‌خواندند (نولدکه، 1378 : ‌194). ولی این به آن منظور نبود که تنها سواره‌نظام سنگین اسلحه که از نجبا تشکیل می‌یافت حق داشتن زره را دارا بود بلکه سربازان پیاده‌نظام این دوره نیز از زره‌های چرمی و پوستی استفاده می‌کردند.

به هر حال زره در دوره ساسانی اغلب در حال تغییر و تحول بود و این نوع زره‌ها را می‌توانیم در نقش ب*ر*جسته‌های این دوره مثل نقش ب*ر*جسته‌ای که شاپور اول را در حال اسیر کردن والریانوس امپراتور روم نشان می‌دهد مشاهده کنیم. با این همه در این دوره زره به گونه‌ای طراحی شده بود که آزادی حرکت و قدرت مانور و عملکرد لازم را در فرد فراهم می‌کرد (فرخ، 1387: 28). جوشن نیز برای محافظت از قسمت‌های شکننده ب*دن مثل مفاصل دست و زانو مورد استفاده بود تا با این شیوه اعضای ب*دن در امان باشند. نوشته‌اند که به روز قادسیه پارسیان زره استوار و جوشن دوگانه بر تن داشتند (البلاذری، 1364: 22). همچنین نه‌تنها سواره‌نظام زره بر تن داشت، بلکه اسبان این صنف را نیز به وسیله پوشش ویژه‌ای به نام «برگستوان» که زره مخصوص اسبان بود حفظ می‌کردند (نیرنوری، 1345: 174) تا آنجا که رفته‌رفته برگستوان آن‌ها از چرم به فلز تغییر یافت و تمام پیکر اسب را که در جنگ می‌توانست آسیب‌ ببیند پوشاند.

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[~S A R A~]

سپر


سپر از جنگ‌افزارهای دفاعی همراه سربازان بود که آن را به هنگام زد و خورد، روی سر یا جلوی س*ی*نه‌شان می‌گرفتند تا از شمشیر و نیزه دشمن در امان بمانند (فرهنگ عمید، 1381ج2 :1166). سپرها مختلف و دارای اشکال دایره، لوزی و مستطیل بودند. البته بیشتر سپرهای عهد ساسانی مدور بود (حکمت، 1350: 194). طول سپر گاهی به یک متر نیز می‌رسید. در ادوار مختلف تاریخی ایران وزن، قطر و شکل سپرها هیچ‌گاه یکسان نبوده، بلکه با توجه به شرایط گاهی آن را از چوب سبک و نازکی می‌ساختند و بر روی آن چرم می‌کشیدند و با فلزاتی نظیر مس و یا طلا، که بسیار نرم بود، تزیین می‌کردند. سطح آن را نیز محدب می‌ساختند تا تیر خصم را منحرف کند (همان: 3-192). در این دوره از سپر بلند و ضخیمی به نام «کیلیکیا» نیز یاد شده است. این سپر که بیشتر توسط پیادگان- پایگان- و نگهبانان قلعه‌ها استفاده می‌شد دو خاصیت نیکو داشت، نخست اینکه برای دفاع مناسب بود و دیگر آنکه برای ایجاد استتار در عملیات‌هایی که به منظور نقب‌زنی صورت می‌گرفت به کار می‌آمد (فرخ، 1387: 26). نوع دیگر سپرهایی که در اواخر دوره ساسانیان از آن استفاده می‌شد، سپر حصیری بود. این سپر نیز به مانند سپر کیلیکیا دو خاصیت داشت، نخست زمانی که پیاده‌نظام تیرهای خود را پرتاب می‌‌کرد، بلافاصله از سپر به‌عنوان محافظ خود استفاده می‌‌کرد و دوم آنکه از سر و گر*دن سر باز در جنگ‌های تن‌به‌تن محافظت می‌نمود. (همان: 27)

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[~S A R A~]

کلاه‌ خود

کلاه‌خود از ج*ن*س فلز و وسیله پوشش سر و صورت جنگاور بود. یک کلاه‌خود عبارت بود از یک پر، یک گنبد و یک گوی. این کلاه در آغاز از پو*ست‌های ضخیم ساخته می‌شد و به مرور از برنز و آهن (حکمت، 1350: 196).
این جنگ‌افزار در ادوار مختلف ایران باستان و در نقش‌های برجای مانده به اشکال مختلف دیده می‌شود. در نقوش ب*ر*جسته و به جامانده از ساسانیان انواعی از کلاه‌خود دو تکه یا کله‌قندی، چند تکه و کاسه‌ای (نمدی) دیده می‌شود.

کلاه‌خودهای این دوره به اندازه‌ای بزرگ بودند که نه‌تنها سر و صورت را می‌پوشانیدند، بلکه پشت سر و گر*دن را هم به ‌وسیله دو لبه از چرم یا زنجیر به کلاه‌خود وصل می‌کردند، تا به این شکل سربازان را از هر‌گونه ضربه دشمن حفظ کنند (مقتدر، 167:1362). همگی این کلاه‌خودها براساس یک مدل ساخته می‌شدند و آن عبارت بود از یک عرقچین (گنبد) فلزی که بالای آن با یک پر تزیین یافته بود و نوع پر درجه اجتماعی صاحب آن را نشان می‌داد (پوربهمن، 1386: 165). به‌کارگیری این ابزار بیشتر مربوط به سواره‌نظام سنگین اسلحه بود که هسته اصلی ارتش ساسانی را تشکیل می‌داد. این سربازان برای حفظ خود از ضربات دشمن از کلاه‌خود استفاده می‌کردند. کلاه‌خود دو تکه یا کله‌قندی هم بود که عمدتاً توسط پیاده‌نظام استفاده می‌شد (فرخ، 1387: 16). آنچه از سنگ‌نگاره‌ها و تصاویر ساسانی برمی‌آید، حاکی از آن است که با گذشت زمان نه‌تنها در طول، عرض و قطر کلاه‌خود‌ها بلکه در وزن آن‌ها نیز تغییراتی داده شده است به‌طوری که وزن برخی از آن‌ها در طی زمان به چهار کیلوگرم نیز رسیده است. (مقتدر، 1362: 174)

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[~S A R A~]

تغییرات ایجاد شده در طی سالیان در کلاه‌خودها باعث شد تا شکاف‌های کوچکی در مقابل چشم و بینی برای دیدن و نفس کشیدن به‌وجود آید تا به این طریق دشمن نتواند به راحتی در قسمت سر و گر*دن به سواران آسیب وارد سازد، در این خصوص آمیئن مارسلن که خود در جنگ سال 363 میلادی لشکریان ایران را از نزدیک مشاهده کرده است، شرح می‌دهد: «... [ایرانیان] نقاب صورت را طوری به سر محکم کرده بودند که از تمام ب*دن جز یک پارچه آهن چیز دیگر پیدا نبود و تیر نمی‌توانست به ب*دن آن‌ها نفوذ نماید مگر اینکه به دو سوراخ کوچک جلو چشم یا سوراخی که محاذی بینی برای تنفس تعبیه شده بود اصابت نماید...». (مارسلن،1310: 97)

با این وصف از زبان یک مورخ بیگانه، به خوبی متوجه می‌شویم که کلاه‌خودهای این دوره تا چه اندازه محکم و نفوذ‌ناپذیر بوده‌اند. از مدارک و منابع موجود چنین برمی‌آید که ج*ن*س کلاه‌خودهای متأخر ساسانی از نسل اول به مراتب سخت‌تر بوده است، به‌گونه‌ای که در مقدمات جنگ قادسیه طلیحه‌بن خویلد اسدی از غازیان اسلام به وسیله شمشیرش ضربه‌ای نیرومند به «جالینوس» از سرداران ایران وارد کرد، لیکن مقاومت کلاه‌خودش باعث نجات جانش گردید؛ به عبارت دیگر جالینوس به‌وسیله کلاه‌خودش از شمشیر آن مرد عرب زخمی نگشت و در آن جنگ زنده بماند. (البلاذری، 1364 :‌21)

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان

[~S A R A~]

ارابه‌های جنگی

ساسانیان نیز مانند هخامنشیان در تشکیلات ارتش خود از ارابه‌های جنگی استفاده می‌کردند. از خصوصیات این ارابه‌ها و چگونگی کاربرد آن‌ها اطلاع زیادی در دست نیست. همین‌قدر می‌دانیم که در بعضی از موارد از این ارابه‌ها استفاده می‌شده است، از جمله در جنگ ایران و روم در دوره خسرو‌پرویز. در این مورد آمده: «... رازاتس و سربازان ایرانی با کمال شجاعت و دلیری با رومیان جنگ می‌کردند. این جنگ در دوازدهم سپتامبر سال 627 میلادی روی داد و از آغاز روز تا یک ساعت به ظهر مانده به طول انجامید. برحسب اتفاق رازاتس و برخی از سرداران ایرانی در این جنگ کشته شدند، در نتیجه ایرانیان دلسرد شده و ارابه‌های جنگی و بیست‌وهفت درفش را از دست دادند...» (مشکور، 1367ج1 :1140) معمولاً هر ارابه را یک یا دو اسب می‌کشید و یک ارابه‌ران و دو خدمه نیز داشت که یکی تیراندازی و یکی زوبین‌‌اندازی می‌کرد. گاهی هم هر دو زوبین‌انداز یا تیرانداز بودند.


منبع: مجلات رشد

 

انجمن رمان نویسی دانلود رمان