اثر معروف و شاهکار بی‌مانند نظامی، خمسه یا پنج گنج است که در قلمرو داستان‌های غنایی امتیاز بسیار دارد و او را باید پیشوای این‌گونه شعر در ادب فارسی دانست. شاعر بر روی هم رفته سی سال از زندگانی خود را بر سر نظم و تدوین آن‌ها گذاشته‌است. خمسه یا پنج گنج نظامی شامل پنج مثنوی است:
مخزن الاسرار
از نمونه‌های بارز ادبیات تعلیمی در زبان پارسی است.[۲۹] در بحر سریع، در حدود ۲۲۶۰ بیت مشتمل بر ۲۰ مقاله در اخلاق و مواعظ و حکمت. در حدود سال ۵۷۰ هجری و در آستانه چهل سالگی[۳۰] شاعر به اتمام رسیده‌است و از آن است این ابیات:
هر که تو بینی ز سپید و سیاهبر سرکاری است درین کارگاهجغد که شوم است به افسانه دربلبل گنج است به ویرانه درهر که درین پرده نشانیش هستدرخور تن قیمت جانیش هست
خسرو و شیرین
خسرو برای بار اول شیرین را در چشمه‌ای مشغول شنا می‌بیند. صح*نه‌ای مشهور در ادبیات فارسی
در بحر هزج مسدس مقصور و محذوف، در ۶۵۰۰ بیت، که به سال ۵۷۶ ه.ق نظمش پایان گرفته‌است. ابیات زیر در توصیف آب‌تنی شیرین از آنجاست:
چو قصد چشمه کرد آن چشمهٔ نورفلک را آب در چشم آمد از دورسهیل از شعر شکرگون برآوردنفیر از شعری گردون برآوردپرندی آسمان‌گون بر میان زدشد اندر آب و آتش در جهان زد
لیلی و مجنون
لیلی و مجنون در مکتبخانه. نگارگری نسخه‌ای از روایت نظامی در دوره تیموری
اگرچه نام لیلی و مجنون پیش از نظامی گنجوی نیز در اشعار و ادبیات پارسی به چشم می‌خورد، ولی نظامی برای نخستین بار، آن را به شکل منظومه‌ای واحد به این زبان در ۴۷۰۰ بیت به درخواست پادشاه شروان به نظم کشید. نظامی خود از بابت این سفارش ناراضی و بی‌میل بوده‌است و کار را در چهار ماه به پایان برده‌است.
وزن این مثنوی جدید بوده و پس از نظامی شعرای زیادی در این وزن داستان‌های عاشقانه سروده‌اند. همچنین ده‌ها شاعر در ایران، هند و ترکستان منظومه‌هایی را به استقبال از لیلی و مجنون نظیره پردازی کرده و شعرای دیگری نیز به داستان نظامی شاخ و برگ بیشتری افزوده یا آن را تغییر داده‌اند. در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض مقصور و محذوف، نظم این مثنوی به سال ۵۸۸ هجری به پایان رسیده‌است و از آنجاست:
مجنون چو حدیث عشق بشنیداول بگریست، پس بخندیداز جای چو مار حلقه برجستدر حلقهٔ زلف کعبه زد دستمی‌گفت گرفته حلقه در برکامروز منم چو حلقه بر در
هفت پیکر
(که آن را بهرام‌نامه و هفت گنبد نیز خوانده‌اند)، در بحر خفیف مسدس مخبون مقصور و محذوف، در ۵۱۳۶ بیت، در سرگذشت افسانه‌ای بهرام گور. از آن منظومه است در وصف ایران:
همه عالم تن است و ایران دلنیست گوینده زین قیاس خجلچونکه ایران دل زمین باشددل ز تن به بود یقین باشدمینگیز فتنه میفروز کینخرابی میاور در ایران زمینتو را ملکی آسوده بی د*اغ و رنجمکن ناسپاسی در آن مال و گنج
یک نسخه نایاب از منظومه هفت‌پیکرنظامی، متعلق به موزه پرگامون، آلمان.
اسکندرنامهویرایش
نوشتار اصلی: اسکندرنامه
در بحر متقارب مثمن مقصور و محذوف، در ۱۰۵۰۰ بیت، مشتمل بر دو بخش شرفنامه و اقبالنامه که در حوالی سال ۶۰۰ به اتمام رسیده‌است؛ و از آنجاست این ابیات در مرگ دارا:
سکندر چو دانست کآن ابلهاندلیرند بر خون شاهنشهانپشیمان شد از کرده پیمان خویشکه برخاستش عصمت از جان خویشچو در موکب قلب دارا رسیدز موکب روان هیچ‌کس را ندیدتن مرزبان دید در خاک و خونکلاه کیانی شده سرنگون
دیوان قصاید و غزلیات
دفتر هفتم خمسه یا گنجینه گنجوی:
دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، قطعات و رباعیات است. نمونه غزل:
عاشق شده‌ام بر تو تدبیر چه فرماییاز راه صلاح آیم یا از ره رسوایی؟تا جان و دلم باشد من جان و دلت جویمیا من به کنار افتم یا تو به کنار آییدر دوستیت شهری گشتند مرا دشمنبر من که کند رحمت؟ گر هم تو نبخشاییزین سان که منم بی تو دور از تو مبادا کسنه دسترسی بر تو نه بی تو شکیبایی
نمونه قصیده:
فرق‌ها باشد میان آدمی تا آدمیکز یک آهن نعل سازند از یکی دیگر سناناصل هندو در سیاهی یک شب نسب دارد ولیکهندویی را دزد یابی، هندویی را پاسباناز تجمل هیچ ناید، زر فدی کن زر فدیتا همه ساله چو زر هم پیر باشی هم جوانبا حسین و آدم آخر آب و نان دانی چه کرد؟خاک هر پایی مشو از بهر مشتی آب و نان
انجمن رمان نویسی تک رمان تایپ رمان شعر و دلنوشته خود را به صورت آنلاین منتشر کنید و با نويسندگان در ارتباط باشید
forums.taakroman.ir
